Η «Τρισεύγενη» πέθανε… κι έζησαν αυτοί καλά, κι εμείς καλύτερα

«Κι ακόμα θάθελα να σημειώσω εδώ πέρα πως το δράμα τούτο, καθώς έγινε, δεν παρουσιάζει τόσο ρόλους και φορέματα και σκηνογραφίες, μήτε που ζωγραφίζει τα κοινωνικά συνήθια και τα λαϊκά φερσίματα μιας εποχής, όσο δείχνει -μπορεί και νάχω λάθος- μέσα σ’ όλα αυτά, και πίσω και πέρ’ απ’ αυτά, μια συνείδηση κάπου κάπου που ξεσπάει και μια ψυχή που αστράφτει. Και οι άνθρωποι που αγωνίζονται στο δράμα τούτο μπορεί να μην είναι τόσο τα σύμβολα μιας γνώμης που γενναία αντιστέκεται, όσο τα παιγνίδια μιας αλόγιστης ορμής που ανάφτει για να σβήση. Δε θα πη με τούτο πως δεν είναι για το θέατρο τέτοια πλάσματα. Το δράμα δύναται να υπάρξη και στην πιο ασάλευτη και στην πιο αθόρυβη ζωή· γιατί και τη ζωή εκείνη μπορεί να την ταράξη κάποιος αγώνας τόσο πιο τραγικός όσο πιο βαθιά μέσα στην ψυχή ξετυλίγεται κι όσο πιο κρυμμένος από τα μάτια του κόσμου βρίσκεται…»

Κωστής Παλαμάς – 1902 – Απόσπασμα από τον πρόλογο στην «Τρισεύγενη»

——-

Τρισεύγενη, «δόξα στην καλοσύνη της» φωνάζουν οι γυναίκες του χωριού. Αυτή τους συμπαραστεκόταν σε όλα, ήταν η καλή νεράιδα των ανθρώπων του χωριού. Μέχρι και τα ασημικά της πούλησε για να «φιλέψει» τους φτωχούς λίγα χρήματα. Οι άνθρωποι όμως, όπως σε όλες τις κοινωνίες, της συμπεριφέρθηκαν με τον συνήθη αχάριστο τρόπο στον ευεργέτη τους.

Το θεατρικό έργο «Τρισεύγενη» του Κωστή Παλαμά, η «μοναχοκόρη» του όπως αποκαλείται, παρουσιάζεται φέτος από το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας στην κεντρική του σκηνή, σε σκηνοθεσία Κώστα Τσιάνου και μουσική Σταμάτη Κραουνάκη, για να αποδώσει φόρο τιμής στον Μεσολογγίτη ποιητή καθώς το 2019 συμπληρώνονται 160 χρόνια από τη γέννηση του.

Το πεντάπρακτο αυτό έργο, γράφτηκε το 1902 και εκδόθηκε το 1903. Το έργο έχει συνδεθεί με την διαμάχη του Παλαμά με τον σκηνοθέτη και ιδρυτή της «Νέας σκηνής» Κωνσταντίνο Χρηστομάνο το 1903· καθώς ο Παλαμάς αρνήθηκε οποιαδήποτε παρέμβαση στο έργο του, πιστός στο δόγμα του για το «θέατρο των ιδεών» και για τη δημιουργία ενός νεοελληνικού θεάτρου, που θα προκύπτει μέσα από το δραματικό κείμενο και όχι από το πρακτικό θέατρο και τις παρεμβάσεις του. Ο Παλαμάς δεν δέχτηκε τις όποιες διασκευές του πρότεινε ο σκηνοθέτης και απέσυρε το έργο του από το θέατρο, γεγονός που δεν είχε προηγούμενο.

Στον πρόλογο του δράματός του, ο Παλαμάς συσχετίζει την «Τρισεύγενη» με την «Ερωφίλη» του Χορτάτση. Όπως, λοιπόν, η «Ερωφίλη» του κρητικού θεάτρου ήταν έργο – πρότυπο για περίπου δύο αιώνες, έτσι και ο Παλαμάς  επιθυμεί η «Τρισεύγενη» να αποτελέσει την αρχή της αναγέννησης του νεοελληνικού θεάτρου. Πηγές έμπνευσης για τη συγγραφή του έργου από τον Παλαμά στάθηκαν ο Ψυχάρης, ο Μαίτερλινκ (ως προς το συμβολιστικό περιεχόμενο), ο Νίτσε (υπεράνθρωπος), ο Ίψεν και ο Καμπύσης. Ο ίδιος ο Παλαμάς λέει ρητά πως τα γεγονότα που διαδραματίζονται στην «Τρισεύγενη» είναι αληθινά και τα άκουσε όταν ήταν παιδί από την πλύστρα του σπιτιού του στο Μεσολόγγι.

Το έργο είναι ένα παραμυθόδραμα με έντονο το ηθογραφικό πλαίσιο. Στο πρόσωπο της τρισεύγενης ο Παλαμάς μας παρουσιάζει, την ενσάρκωση των αγώνων του γυναικείου κινήματος, τον υπεράνθρωπο του Νίτσε, τη δυνατή ζωή (Μπέργκσον), τις δυνατές γυναικείες μορφές του Ίψεν (π.χ. Νόρα στο κουκλόσπιτο κ.α.) ενώ διαφαίνεται το υπερφυσικό – συμβολικό στοιχείο, καθώς η Τρισεύγενη ακολουθεί κάποιες λαϊκές παραδόσεις (λαϊκή δαιμονολογία) όπου μια νεράιδα παντρεύεται έναν άνθρωπο και συγκρούεται με την κοινωνία η οποία στο τέλος οδηγεί την Τρισεύγενη στην αυτοκτονία αφού δεν μπορεί να αποδεχτεί, το νέο, το ανυπότακτο, το διαφορετικό.

Όλα αυτά στο έργο του Παλαμά, γιατί στη διασκευή από τον Κώστα Τσιάνο δεν φαίνεται τίποτα από αυτά. Παρακολουθούμε απλά μια ιστορία, που μια γυναίκα φλέρτάρει με τον αντίζηλο του συζύγου της και τιμωρείται από τη στενομυαλιά της κοινωνίας και του «αγά» συζύγου της, που την ανάγκαζει να πιει δηλητήριο για να εξιλεωθεί. Μακριά από το ανυπόταχτο πνεύμα της κειμενικής τρισεύγενης, μακριά από την γυναικεία δυναμική που προβάλλεται στο έργο από τον Παλαμά και πλαισιωμένη από αρκετή μουσική ανατολικής προέλευσης (sic) που «πλασάρεται» σαν παραδοσιακή· η οποία όμως δεν συνάδει σε τίποτα με τον τόπο του Γαλαξιδιού, που διαδραματίζεται το έργο. Χαρακτηριστικές είναι οι δυο σκηνές που η Τρισεύγενη χόρευε κυκλικά σαν τον χορό των δερβίσηδων.

Επίσης, αυτό που μας αφήνει η διασκευή από τον Κώστα Τσιάνο είναι η αποτύπωση του ρόλου της γυναίκας, ως ένα κατώτερο όν που πρέπει να υπακούει στις όποιες ταγές του άντρα της, άβουλα και άκριτα. Πρέπει να προσέχει πως θα «κυκλοφορήσει» στην κοινωνία καθώς αν κάνει το οτιδήποτε μη αρεστό κοινωνικά, θα τη δείχνουν με το δάχτυλο. Στην «Τρισεύγενη» που παρακολουθήσαμε, το γυναικείο φύλο μπαίνει σε καλούπι, απέχει από τις αποφάσεις των αντρών που ορίζουν τη μοίρα της και είναι μια ύπαρξη για το σπίτι και μόνο, δεν έχει δικαιώματα και είναι υποταγμένη σε κάθε είδους εξουσία.

Αίσθηση προκαλεί και το ότι δεν τηρήθηκε η δομή των πέντε πράξεων του έργου. Στην τέταρτη πράξη για παράδειγμα -στο κείμενο του Παλαμά- η Τρισεύγενη λείπει από τη σκηνή εσκεμμένα για να μυθοποιηθεί όταν όλα είναι ρευστά γύρω της, κάτι που επίσης δεν είδαμε.

Στο υποκριτικό πλαίσιο, η Αντιγόνη Κουλουκάκου φάνηκε «λίγη» για έναν τέτοιο ρόλο, κάτι που φάνηκε χαρακτηριστικά από την χροιά της φωνής που «ζοριζόταν», ενώ σε καμιά περίπτωση δεν απέδωσε τη διττότητα της Τρισεύγενης: Νεράιδα και Παναγιά, μάγισσα και μαγεμένη. Επίσης περιορίστηκε σε έναν απλό ρόλο μιας συζύγου -δέσμια της σκηνοθεσίας- και επ΄ουδενί δεν ενσάρκωσε την φεμινίστρια κοινωνική επαναστάτρια.

Στο κεντρικό ιδεολόγημα του έργου, η σύγκρουση της Τρισεύγενης με τον Πάνο Τράτα (Φίλιππος Σοφιανός), δηλαδή η σύγκρουση μεταξύ αστικής κι εργατικής προκοπής, του κώδικα τιμής και συμπεριφοράς της νέας εποχής, της λογικής της πρακτικής ζωής των «νοικοκυραίων» έναντι του κόσμου της φαντασίας, της τέχνης και της μεταφυσικής υπέρβασης, αποδίδεται σαν ένας καυγάς μεταξύ νύφης και κουμπάρου που διαφυλάττει την τιμή του γαμπρού. Με έναν Φίλιππο Σοφιανό μακριά από τον καλό του εαυτό και σε ρόλο εντελώς διεκπεραιωτικό.

Ο Πέτρος Φλώρης στο κείμενο του Παλαμά, είναι ένα άτομο της νέας εποχής που δεν ανήκει στην «ποίηση των θεσμών της μικροκοινωνίας», αντίθετα στην παραγωγή του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας μας παρουσιάζεται σαν έρμαιο του φίλου του που τον κάνει ότι θέλει, με έναν αδιάφορο στον συγκεκριμένο ρόλο Κωνσταντίνο Γιαννακόπουλο.

Ο Νίκαρος (Δημήτρης Καραβιώτης) ήταν μακριά από τον ρόλο της προσωποποιημένης τέχνης που ήθελε να περάσει ο Παλαμάς ενώ ο Διονύσης Βούλτσος  -με μέτρια απόδοση που δεν μας έχει συνηθίσει- στον ρόλο του Δενδρογαλή δεν φάνηκε σαν το συμβολικό τελείωμα του βεντετισμού και το ξεκίνημα της νέας εποχής, αλλά σαν ένας πατέρας που θέλει να τιμωρήσει την κόρη του.

Τέλος ο χορός κινήθηκε σε μέτρια πλαίσια θυμίζοντας σύλλογο παραδοσιακών χορών και επ΄ ουδενί χορό σε θεατρική παράσταση.

Το έργο «Τρισεύγενη», είναι ένα ανατρεπτικό για κάθε εποχή έργο, μια ωδή στη γυναικεία φύση, ένα έργο μιας «νέας εποχής». Αντί για όλα αυτά ο σκηνοθέτης Κώστας Τσιάνος στην παραγωγή του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας μας γυρίζει πίσω, στη συνταγή του «καλοφτιαγμένου έργου» -αντίθετα από τις προθέσεις του Παλαμά- όπου ο αστός θεατής γυρίζει σπίτι του ευχαριστημένος, καθώς το τέλος ήταν καλό και η δουλειά έγινε. “Ding-dong! The Witch is Dead.”

——-

«Κι ακόμα και ποτέ δεν πρέπει να λησμονή ο υποκριτής, πως όσο κι αν είναι τεχνίτης ανεξάρτητος, μα πάντα είναι οργανοπαίχτης της μουσικής του ποιητή· φτάνει να του προσφέρη ο ποιητής όλα όσα του χρειάζονται για να δείξη την τέχνη του. Και πρώτα, ανάγκη να καταλάβη το νόημα το γενικό που εμψυχώνει το έργο του, τον τόνο που απλώνεται μέσα στο έργο, και μ’ εκείνο να ταιριάση το παίξιμο του, δίνοντας την παράσταση την πιο πλαστική και την πιο ζωντανή, μα πάντα πιστή, της ποιητικής ιδέας…»

Κωστής Παλαμάς – 1902 – Απόσπασμα από τον πρόλογο στην «Τρισεύγενη»

– Περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Τρισεύγενη» καθώς και το πρόγραμμα των επόμενων παραστάσεων μπορείτε να βρείτε στη σελίδα του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας.

– Οι φωτογραφίες της παράστασης είναι του Νίκου Ψαθογιαννάκη.