Ομάδες Προφορικής Ιστορίας. Η καταγραφή της Ιστορίας «από τα κάτω»

Στα δεκεμβριανά είχαν γίνει πολλά εγκλήματα και πολλοί είχαν ταφεί στα πεζοδρόμια. Αν κάνεις μια βόλτα στα Εξάρχεια προς την Λ. Αλεξάνδρας είναι ο ναός του Αγ. Βασιλείου. Τα πεζοδρόμια γύρω γύρω από το ναό ήταν σκαμμένα και ήταν όλο τάφοι. Πού να τους θάψεις στα δεκεμβριανά … Περνούσες στο δρόμο και τα πεζοδρόμια ήταν σκαμμένα, με πρόχειρους σταυρούς, τάφοι…
(Συνέντευξη Ε.Φ., Ομάδα Δεκαετία 40, ΟΠΙΚΟ, 31/5/2014)

Ο όρος «Προφορική Ιστορία» είναι τόσο παλιός όσο και η ανάγκη των ανθρώπων να γνωρίζουν το παρελθόν τους. Είναι το πρώτο είδος Ιστορίας, πριν ακόμα την εφεύρεση και τη διάδοση της γραφής.

Ωστόσο, η Ιστορία κατοχυρώθηκε ως επιστήμη τον 19ο αιώνα με το ρεύμα του θετικισμού και βασιζόταν στα γραπτά τεκμήρια, τα αρχεία. Μια καίρια τομή, στα μέσα του 20^ου αιώνα, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αφορούσε τα αντιαποικιακά κινήματα. Μια Ιστορία βασισμένη μόνο στα αρχεία, θα ήταν μια ιστορία των αποικιοκρατών, ενώ για τους αγώνες και τις αγωνίες των αποικιοκρατούμενων για την ανεξαρτησία τους θα υπήρχε σκοτάδι. Και το σκοτάδι δεν μπορεί να αποτελέσει υποκείμενο της ιστορίας.

Στην Ελλάδα, από το 2009, έχουν κάνει την εμφάνιση τους ομάδες που έχουν σαν αντικείμενό τους, τη συγκέντρωση και παραγωγή πρωτογενών ιστορικών πηγών αλλά και τη συγγραφή της Ιστορίας έξω από το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα και την ακαδημαϊκή κοινότητα αφενός και αφετέρου έξω από τη δημόσια ιστορία, όπως αυτή αναπαράγεται στα ΜΜΕ. Η ίδρυση και η δράση των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη συγκυρία της κρίσης. Ο κοινός στόχος τους -συνειδητά ή ασυνείδητα- είναι να δημιουργήσουν ένα εναλλακτικό αφήγημα για το παρελθόν, το οποίο δομείται κοινωνικά.

Υπήρχε ένα καφενείο εκεί μπροστά στο εθνικό Μουσείο και υπήρχε η οδηγία να πάμε, να κάτσουμε, να πιούμε έναν καφέ, μια πορτοκαλάδα και ξαφνικά θα σηκωνόταν κάποιος και θα έλεγε Κάτω η Χούντα και θα σηκωνόμασταν όλοι μαζί και θα ήταν σαν να ήταν το σύνθημα. Πηγαίναμε λοιπόν και καθόμασταν 200-300 άτομα κάθε φορά και σηκωνόταν κάποιος και έλεγε: Τώρα, τώρα. Σηκωνόμασταν όλοι όρθιοι, απ΄ τις καρέκλες, ας πούμε φωνάζαμε Ψωμί Παιδία Ελευθερία, Κάτω η Χούντα, Κάτω η Χούντα! Ερχόντουσαν οι αστυνομικοί, τρέχαμε, όσοι προλαβαίναμε και γλυτώναμε και δεν τους πιάνανε.
(συνέντευξη της Θ.Σ. στους μαθητές του 54ου ΓΕΛ Αθηνών, 12/1/2013)

Οι ΟΠΙ προτάσσουν το προσωπικό βίωμα των «απλών» ανθρώπων απέναντι στις απρόσωπες αγορές που καθορίζουν τη ζωή τους. Οι αγορές δεν έχουν μνήμη. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς μνήμη. Και όλες οι διαδρομές της ζωής τους περνούν μέσα από μνημονικούς τόπους.

Σχηματίστηκαν «από τα κάτω», είναι αυτοφυείς και αποτελούν ένα απτό παράδειγμα του πως οι άνθρωποι, σε περιόδους κρίσης, επινοούν όχι μόνο νέους τρόπους κάλυψης των αναγκών τους αλλά και νέες μορφές οργάνωσης. Άνθρωποι από διάφορες γειτονιές που δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους εκδήλωσαν την επιθυμία να εκπαιδευτούν πάνω στη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας. Και άρχισαν να συλλέγουν μαρτυρίες, ώστε να διατηρήσουν τη μνήμη.

Οι αφηγήσεις ζωής μπορούν να μετατραπούν σε ένα προνομιακό εργαλείο ανάλυσης των ραγδαίων κοινωνικών εξελίξεων. Επιπλέον, η προφορική ιστορία προσφέρει τη δυνατότητα σε μη επαγγελματίες ιστορικούς, μετά από ένα εκπαιδευτικό σεμινάριο, να συλλέγουν μαρτυρίες. Διαθέτει εκείνα τα εργαλεία ώστε να έρθουν οι «αφανείς» στο προσκήνιο και τα μέλη των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας να προτάξουν την προσωπική μνήμη –ως αντανάκλαση της συλλογικής-  απέναντι στις απρόσωπες αγορές και τη λήθη. Η όλη διαδικασία γίνεται με βάση τις διεθνείς προδιαγραφές, ώστε να μπορούν οι μαρτυρίες να ενταχθούν σε ένα οργανωμένο αρχείο, όταν και όποτε δημιουργηθεί στην Ελλάδα.

Μια ΟΠΙ συνήθως ξεκινάει από έναν μικρό πυρήνα ανθρώπων που θέλει να διατηρήσει τη μνήμη μιας περιοχής ή ενός σημαντικού γεγονότος ή και τα δυο. Για να φτιαχτεί η ομάδα που θα συλλέξει τις προφορικές μαρτυρίες είναι απαραίτητο να οργανωθεί ένα σεμινάριο, ώστε να εκπαιδευτούν τα μέλη στην τεχνική της συνέντευξης, που αποτελεί το βασικό εργαλείο της προφορικής ιστορίας, αλλά και να αποκτήσουν κάποιες γενικές γνώσεις για το είναι η προφορική ιστορία. Το σεμινάριο είναι δωρεάν, αλλά όσοι το παρακολουθούν αναλαμβάνουν την υποχρέωση να κάνουν το λιγότερο μία συνέντευξη και να την καταθέσουν στην ΟΠΙ.

Στη σελίδα των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας, μπορείτε να δείτε αναλυτικά τα βήματα που απαιτούνται για τη δημιουργία μιας ομάδας, περισσότερα στοιχεία για τη λειτουργία, τις δράσεις, και τη φιλοσοφία τους, αλλά και κάποιες από τις ως τώρα πολύ σημαντικές καταγεγραμμένες μαρτυρίες.

Εκτός από τις ομάδες που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα υπάρχουν και σε αρκετές άλλες πόλεις. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στη σελίδα της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας.

[wc_divider style=”solid” line=”double” margin_top=”” margin_bottom=””]

* Η ιστορία όμως δεν αφορά μόνο το παρελθόν και η καταγραφή νωπών μαρτυριών από καθημερινούς ανθρώπους είναι ένα σημαντικό εργαλείο στα χέρια των επόμενων γενιών.

Το κυρίαρχο συναίσθημα που επικρατεί είναι μία συσσωρευμένη κατατονία, θα ‘λεγα εγώ. Η οποία πέρασε από πολλά στάδια. Αφού εξαντλήθηκε σε θυμούς και σε τσαντίλες και σε ενδοοικογενειακή βία και σε φάρμακα και σε κατάθλιψη και σε ξεσπάσματα στους δρόμους και τα λοιπά, τώρα βλέπω τον κόσμο περισσότερο να συσσωρεύει μία κατατονία απίστευτη.
Όχι ότι δεν κυκλοφορεί έξω και δεν υπάρχει η βία ή δεν υπάρχει όλη αυτή η, η ένταση που υποβόσκει από κάτω, το βλέπεις. Και μάλιστα θα ‘λεγα ότι, πολλές φορές το αναζητάω στα βλέμματα των ανθρώπων για να καταλάβω αν είναι ζωντανοί ακόμα.
Αλλά οι περισσότεροι μου φαίνονται ζόμπι. Το βλέπω και στη δουλειά μου. Το βλέπω και εκεί που δραστηριοποιούμαι και εκεί που κινούμαι και που πηγαίνω για ψώνια στο σούπερ μάρκετ, από εδώ από εκεί. Βλέπεις όλο αυτό τον κόσμο και είναι (ξεφυσάει) υπνωτισμένα θυμωμένος. Ζόμπι. Δεν ξέρει που να το εκφράσει αυτό το πράγμα, που να το βγάλει.
(Συνέντευξη του Χ.Χ. στην ΟΠΙΚ, 14/4/2015)