Όταν ο Τσάρλι Τσάπλιν αποφάσισε να «μιλήσει»…

Ο Τσάρλι Τσάπλιν (16 Απριλίου 1889 − 25 Δεκεμβρίου 1977) έζησε και ανέδειξε την εποχή του βωβού κινηματογράφου. Από το 1914 έως το 1936 ταινίες όπως «Ο μετανάστης», «Το Χαμίνι», «Ο Χρυσοθήρας», «Το Τσίρκο», «Τα Φώτα της Πόλης», «Μοντέρνοι Καιροί» σημάδεψαν τη μεγάλη οθόνη, με τον Τσάρλι Τσάπλιν να μας συστήνει τον καλοκάγαθο αλητάκο «Σαρλό». Οι ιστορίες του, ιστορίες παρεξηγήσεων, συνδυάζουν τη σάτιρα με τα τραγικά περιστατικά, δεν περιορίζονται όμως μόνο στο κωμικό στοιχείο, αλλά σχολιάζουν και διάφορα κοινωνικά προβλήματα.

Στη μικρού μήκους ταινία «Ο μετανάστης» (1917) ο Τσάρλι Τσάπλιν αναδεικνύει τις άθλιες συνθήκες που ζούσαν οι μετανάστες στο ταξίδι τους προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ στη μεγάλη μήκους «Μοντέρνοι Καιροί» (1936) ο γνωστός αλητάκος αγωνίζεται να επιβιώσει στο μοντέρνο, βιομηχανοποιημένο κόσμο. Το φιλμ γυρισμένο μετά το κραχ του 1929 αναδεικνύει τη δυσκολία εύρεσης εργασίας, την αυξανόμενη βιομηχανοποίηση και τις καταστροφικές επιπτώσεις της στον άνθρωπο.

Στην ταινία «Μοντέρνοι Καιροί» ο Τσάρλι Τσάπλιν υπογράφει την σκηνοθεσία και το σενάριο. Από πολλούς θεωρείται ως η πιο Μαρξιστική ταινία του, και ένα βήμα πριν την πρώτη ομιλούσα και σίγουρα την πιο πολιτική ταινία του, το «Μεγάλο Δικτάτορα».

Η πρώτη προβολή του «Μεγάλου δικτάτορα» έγινε στις 15 Οκτωβρίου 1940. Ο «ομιλών κινηματογράφος» είχε ήδη κάνει τα πρώτα του βήματα 23 χρόνια πριν, ο Τσάρλι Τσάπλιν όμως επέμενε μέχρι τότε στο βουβό κινηματογράφο. Φαίνεται να είχε δηλώσει μάλιστα κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων του «Χρυσοθήρα» (1928) πως σιχαίνεται τις ομιλούσες ταινίες γιατί εξαφανίζουν τη μεγάλη ομορφιά της σιωπής.

Η ταινία γυρίστηκε πριν το 1940 σε σκηνοθεσία, σενάριο αλλά και παραγωγή του ίδιου του Τσάπλιν και αυτό γιατί δε βρέθηκε κανείς να την χρηματοδοτήσει. Εκείνη την εποχή οι ΗΠΑ δεν είχαν ακόμα εμπλακεί στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι μεγάλες βιομηχανίες και τράπεζες της, διατηρούσαν ακόμα στενές σχέσεις με το ναζιστικό καθεστώς. Η ταινία που σαφώς κριτικάρει τα ναζιστικά και φασιστικά καθεστώτα με ευθεία αναφορά στον Αδόλφο Χίτλερ και τον Μπενίτο Μουσολίνι, δεν ήταν αρεστή στα κυρίαρχα οικονομικά συμφέροντα της εποχής, που στήριξαν και τα δύο καθεστώτα. Γι’ αυτό το λόγο και κανείς δε θέλησε την παραγωγή της ταινίας, πράγμα που ανάγκασε τον Τσάπλιν να διαθέσει ο ίδιος το ποσό που απαιτούνταν για την παραγωγή της.

Πέρα της καταδίκης του φασισμού – ναζισμού, ο Τσάπλιν σε αυτή την ταινία έχει σαφέστατα μηνύματα για την οικονομική ανισοκατανομή και την αδικία που αποτελεί την επιλογή των διοικούντων (ανεξαρτήτως Χίτλερ – Μουσολίνι). Και αυτή ακριβώς η  διπλή ανάγνωση της ταινίας είναι που την καθιστά διαχρονική. Γιατί ακόμα και όταν η ανθρωπότητα νόμισε πως ξεμπέρδεψε με τους αιμοσταγείς δικτάτορες – δολοφόνους, ποτέ δεν επέλεξε να κάνει ένα γενναίο βήμα προς την ισότητα και τη δικαιοσύνη.

Είναι επίσης, η ταινία που ευθέως μίλησε για ελευθερία, αξιοπρέπεια, ισότητα, δικαίωμα όλων στην εργασία και για κοινωνική πρόνοια. Για τη δύναμη των ίδιων των ανθρώπων να δημιουργήσουν έναν καινούριο κόσμο, να καταργήσουν τα εθνικά σύνορα, να κάνουν πράξη την υπόσχεση. Την υπόσχεση της δημιουργίας ενός πραγματικά ανθρώπινου κόσμου, που απαιτεί την πάλη από την πλευρά του λαού και όχι των οικονομικών συμφερόντων ή των δικτατόρων.

Βέβαια αυτές ακριβώς τις συνολικές αναγνώσεις του τότε αλλά και του σήμερα, που έθιγαν συνολικότερα το σύστημα, ήταν που εντέλει κόστισαν στον Τσάπλιν. Γιατί η εποχή του Μακαρθισμού στις ΗΠΑ δε συγχωρούσε τέτοιες διατυπώσεις, επομένως πέραν της διαρκούς παρακολούθησής του, με εντολή του FBI, μερικά χρόνια αργότερα του απαγορεύτηκε η είσοδός στη χώρα.

Την εποχή που είχε γυριστεί η ταινία, δεν είχαν ακόμα ξεκινήσει οι συστηματικές εξοντώσεις πληθυσμών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Είναι χαρακτηριστικό πως στην αυτοβιογραφία του το 1964, ο Τσάρλι Τσάπλιν είχε πει πως αν γνώριζε την πραγματική έκταση και φρίκη των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, ίσως να μην είχε γυρίσει ποτέ τη συγκεκριμένη ταινία.

Τεχνικά η ταινία ξεδιπλώνει όλο το ταλέντο του Τσάπλιν σε διάφορα σημεία της. Αναμφίβολα χρειάζεται τεράστιο ταλέντο για να εκφωνήσεις έναν ολόκληρο λόγο στα γερμανικά, χωρίς να χρησιμοποιήσεις ούτε μία γερμανική λέξη. Αξιοσημείωτη είναι επίσης και η σκηνή στην οποία ο Τσάπλιν υποδύεται τον κουρέα και ξυρίζει τον πελάτη του υπό τον ήχο του Ουγγρικού χορού αρ. 5 του J. Brahms η οποία ολοκληρώθηκε σε ένα μόνο γύρισμα. Ο Τσάπλιν βάζοντας ένα γραμμόφωνο για να του δίνει το ρυθμό, ολοκλήρωσε τη σκηνή χωρίς να παρεκκλίνει καθόλου στο ρυθμό και χωρίς κανένα λάθος.

«Λυπάμαι, αλλά δεν θέλω να γίνω αυτοκράτορας. Δεν είναι δική μου υπόθεση. Δεν θέλω ούτε να βασιλέψω, ούτε να κατακτήσω κανέναν…»

Χαρακτηριστικότερη όμως σκηνή της ταινίας, είναι η ομιλία του Τσάρλι Τσάπλιν σαν δικτάτορας. Εκεί σε ένα λόγο μόλις τεσσάρων λεπτών μπόρεσε να περάσει όλες τις ιδέες του για την ελευθερία και την εξουσία, να καταδείξει το ρόλο των κυρίαρχων καθεστώτων αλλά και να προτρέψει: «Ας αγωνιστούμε για ένα κόσμο δικαίου, όπου η επιστήμη και η πρόοδος θα φέρουν ευτυχία σε όλους…».

Η ομιλία του Τσάρλι Τσάπλιν σαν «Μεγάλος Δικτάτορας»:

«Λυπάμαι, αλλά δεν θέλω να γίνω αυτοκράτορας. Δεν είναι δική μου υπόθεση. Δεν θέλω ούτε να βασιλέψω, ούτε να κατακτήσω κανέναν. Θα ήθελα να βοηθήσω όλο τον κόσμο, αν μπορούσα. Εβραίους, χριστιανούς, μαύρους, λευκούς. Όλοι επιθυμούμε την αλληλεγγύη, αυτή είναι η φύση των ανθρώπων. Να ζούμε με την ευτυχία των άλλων, και όχι με τη δυστυχία τους. Δεν θέλουμε ούτε να μισούμε, ούτε να περιφρονούμε.

Στον κόσμο αυτόν υπάρχει χώρος για τον καθένα. Η καλή Γη είναι πλούσια και μπορεί να παρέχει για όλους. Η ζωή μπορεί να είναι ελεύθερη κι ωραία, αλλά χάσαμε αυτό το μονοπάτι. Η πλεονεξία δηλητηρίασε τις ψυχές των ανθρώπων, ανύψωσε τους φραγμούς του μίσους, μας καταδίκασε στη δυστυχία και στη σφαγή. Ορίσαμε την ταχύτητα, αλλά κλειστήκαμε στον εαυτό μας. Η εκμηχάνιση προσφέρει αφθονία αλλά μας έχει αφήσει σε ένδεια. Η επιστήμη μας έκανε κυνικούς, η ευφυΐα μας, σκληρούς και άξεστους. Σκεφτόμαστε πολύ και αισθανόμαστε ελάχιστα.

Περισσότερο κι από τις μηχανές, χρειαζόμαστε την ανθρωπιά. Πιο πολύ από την επιδεξιότητα, χρειαζόμαστε την καλοσύνη και την ευγένεια. Χωρίς αυτές τις αρετές, η βία θα κυριαρχήσει στη ζωή και όλα θα χαθούν. Το αεροπλάνο και το ραδιόφωνο μας έφεραν πιο κοντά. Η ίδια η φύση αυτών των εφευρέσεων διαλαλεί την καλοσύνη των ανθρώπων. Διαλαλεί την παγκόσμια αδελφοσύνη, την ενότητα όλων μας.

Ακόμα κι αυτή τη στιγμή, η φωνή μου φτάνει στα αυτιά εκατομμυρίων ανθρώπων, απελπισμένων γυναικών, παιδιών, που είναι θύματα ενός συστήματος που ξέρει μόνο να βασανίζει και να φυλακίζει αθώους ανθρώπους. Σε αυτούς που με ακούνε, λέω: Μην απελπίζεστε. Η τωρινή μας δυστυχία δεν είναι παρά το πέρασμα της πλεονεξίας και της σκληρότητας εκείνων που φοβούνται την πρόοδο του ανθρώπου.

Το μίσος των ανθρώπων θα περάσει και οι δικτάτορες πεθαίνουν! Και η δύναμη που αφαίρεσαν από το λαό θα επιστρέψει σε αυτόν ξανά. Οσο οι άνθρωποι πεθαίνουν, η ελευθερία δεν θα αφανιστεί ποτέ!

Στρατιώτες! Μην υπακούτε στους αγροίκους, που σας περιφρονούν και σας σκλαβώνουν, που σας δυναστεύουν τις ζωές. Ανθρώπους που σας λένε τι να κάνετε, τι να σκεφτείτε και τι να νιώσετε! Που σας μεταμορφώνουν σε κοπάδι, σε κρέας για τα κανόνια. Μην υποχωρείτε μπροστά σε αυτά τα εκφυλισμένα όντα, στους εγκέφαλους και τις καρδιές των μηχανών! Δεν είστε ούτε μηχανές, ούτε κοπάδι, είστε άνθρωποι! Φέρετε την αγάπη της ανθρωπότητας μέσα στις καρδιές σας, δεν μισείτε! Μόνο όσοι στερήθηκαν την αγάπη μισούν! Οι στερημένοι και οι αφύσικοι!

Στρατιώτες! Μην αγωνίζεστε για τη σκλαβιά, αγωνιστείτε για την ελευθερία! Ο άγιος Λουκάς στο 17ο κεφάλαιο γράφει: «το βασίλειο του Θεού είναι μέσα στον άνθρωπο». Όχι σε έναν άνθρωπο, όχι σε μια ομάδα ανθρώπων, αλλά σε όλους τους ανθρώπους! Σε εσάς! Εσείς είστε ο λαός που έχει τη δύναμη, να δημιουργεί τις μηχανές, να δημιουργεί την ευτυχία! Εσείς ο λαός, έχετε τη δύναμη να δημιουργήσετε την ευτυχία, να εμπνεύσετε μια όμορφη κι ελεύθερη ζωή, να κάνετε αυτή τη ζωή μια υπέροχη περιπέτεια!

Στο όνομα της δημοκρατίας, ας χρησιμοποιήσουμε αυτή τη δύναμη, ας ενωθούμε! Ας αγωνιστούμε για ένα καινούργιο κόσμο, με ευκαιρίες και δουλειά για όλους, μέλλον για τους νέους, ασφάλεια για τους ηλικιωμένους.

Με αυτές τις υποσχέσεις, οι αγροίκοι πήραν την εξουσία. Αλλά είπαν ψέμματα! Δεν κράτησαν το λόγο τους! Ποτέ δεν θα το κάνουν! Οι δικτάτορες ελευθερώνουν τον εαυτό τους, αλλά υποδουλώνουν το λαό. Ο αγώνας μας είναι να κάνουμε πράξη αυτές τις υποσχέσεις! Να ελευθερώσουμε το λαό, να σπάσουμε τους εθνικούς φραγμούς, να καταργήσουμε την πλεονεξία, το μίσος και τη μισαλλοδοξία.

Ας αγωνιστούμε για ένα κόσμο δικαίου, όπου η επιστήμη και η πρόοδος θα φέρουν ευτυχία σε όλους! Στρατιώτες! Στο όνομα της δημοκρατίας, ας ενωθούμε!

Χάννα, με ακούς; Όπου κι αν είσαι σήκωσε τα μάτια σου, Χάννα. Τα σύννεφα διαλύονται, ο ήλιος διαπερνά! Βγαίνουμε από το σκοτάδι μέσα στο φως! Μπαίνουμε σε έναν νέο κόσμο, έναν καλύτερο κόσμο, όπου οι άνθρωποι θα ανυψωθούν πάνω από το μίσος, την πλεονεξία και την αγριότητά τους. Σήκωσε τα μάτια σου, Χάννα! Η ψυχή του ανθρώπου έχει φτερά και μαθαίνει επιτέλους να ανυψώνεται! Πετάει προς το ουράνιο τόξο, προς την ελπίδα, προς το μέλλον. Το λαμπρό, το ένδοξο μέλλον, που ανήκει σε εσένα, σε εμένα, σε όλους μας!

Σήκωσε τα μάτια, Χάννα! Κοίτα ψηλά!»