Στην τέχνη υπάρχει λογική

Ο Pablo Picasso είχε πει: «Η τέχνη ξεπλένει από την ψυχή τη σκόνη της καθημερινότητας». Και είναι αλήθεια εξαιρετικό να έχεις βρει το στήριγμά σου σε ώρες δύσκολες και απαιτητικές, χωρίς αυτό να είναι κάτι υλικό, αλλά το άκρως αντίθετο, ένα δεκανίκι πνευματικό που μπορείς να βγάλεις από το μανίκι σου σαν άσο ανεξαρτήτως συνθηκών που σε περιβάλλουν.

Στην ατυχή περίπτωση που δεν ξέρετε για τι μιλάω, αλλά και στην ευτυχή περίπτωση που καταλαβαίνετε ακριβώς τι εννοώ, και γενικά σε κάθε περίπτωση, διαβάστε το υπέροχο μυθιστόρημα «Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική».

Το 2012, ο Ισπανός συγγραφέας Enrique Vila-Matas παρευρέθηκε στην έκθεση τέχνης Documenta, στο Κάσελ της Γερμανίας, ως καλεσμένος, για να μετατραπεί σε ένα «ζωντανό» έργο τέχνης. Για την ακρίβεια, του ζητήθηκε για κάποιες ώρες κάθε μέρα να κάθεται στο τραπέζι ενός κινέζικου εστιατορίου, χωρίς ουσιαστικά να κάνει τίποτε άλλο παρά να περιμένει να συμβεί απλά οτιδήποτε. Εκεί, σαν έκθεμα σε μουσείο, ο Vila-Matas προσφέρεται σε όποιον το θελήσει να τον δει να γράφει. Παράλληλα, εκτός εστιατορίου ο πρωταγωνιστής βρίσκει την ιδανική ευκαιρία, μόνος ή και με ενδιαφέρουσα παρέα, να περιπλανηθεί στα εκθέματα της Documenta που κατακλύζουν κάθε γωνιά της πόλης, και να τα «νιώσει». Έτσι, χωρίς να το περιμένει βιώνει την εμπειρία της μοντέρνας τέχνης, την οποία ως μεγαλύτερος δυσκολεύεται να αντιληφθεί και τρέφει ανάμεικτα συναισθήματα. Οι μέρες του στο Κάσελ γίνονται πηγή έμπνευσης για τον συγγραφέα, ο οποίος στο μυθιστόρημά του αποτυπώνει τις σκέψεις του καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής του στο Κάσελ.

Το Κάσελ για τον Vila-Matas γίνεται ένα μέρος στο οποίο πράγματι δεν υπάρχει λογική, και αυτό αποδεικνύεται ευτυχές γεγονός. Γιατί τελικά τη λογική τη βρίσκει στην τέχνη.

Καταφτάνει στη μικρή πόλη προκατειλημμένος απέναντι στην μοντέρνα τέχνη και απογοητευμένος από την πορεία του κόσμου. Εξερευνώντας όμως την Documenta, θα βρει εκεί ένα πρωτόγνωρο καταφύγιο που τον συνεπαίρνει. Περνάει τις ώρες του ανάμεσα στα έργα τέχνης, και αφήνει τον εαυτό του να παρασυρθεί στις αλυσιδωτές σκέψεις που του προκαλούν τα συναισθήματά του. Ξαφνιασμένος και ανακουφισμένος απαλλάσσεται σταδιακά από τους ενδοιασμούς του και την κακή διάθεση και αφήνει τον αέρα της αλλαγής να τον παρασύρει σε ένα ταξίδι συναρπαστικό, φιλοσοφικό και λογοτεχνικό. Στο παρακάτω εξαιρετικό απόσπασμα, ο ήρωας ξεδιπλώνει τις σκέψεις του για «μια αόρατη ορμή» που τον «σπρώχνει στο μέλλον»:

«Τούτο, σκέφτηκα, είναι από αυτά τα πράγματα που δεν θα δούμε ποτέ στα δελτία ειδήσεων της τηλεόρασης. Είναι σιωπηλές συνωμοσίες ανθρώπων που δείχνουν να συνεννοούνται χωρίς να μιλάνε, βουβές ανταρσίες που συμβαίνουν στον κόσμο κάθε στιγμή χωρίς να γίνονται αντιληπτές, ομάδες που σχηματίζονται στην τύχη, ξαφνικές συναθροίσεις στη μέση ενός πάρκου ή σε μια σκοτεινή γωνιά, και μας επιτρέπουν πού και που να αισιοδοξούμε για το μέλλον της ανθρωπότητας. Σμίγουν για μερικά λεπτά και ύστερα χωρίζονται, και όλοι δηλώνουν πίστη στον μυστικό αγώνα ενάντια της ηθικής αθλιότητας. Κάποια μέρα θα ξεσηκωθούν με άνευ προηγουμένου ορμή και θα τα τινάξουν όλα στον αέρα.»

Καταφύγιο λοιπόν και στήριγμα για τον Vila-Matas η μοντέρνα τέχνη, αλλά ακόμα περισσότερο η λογοτεχνία, στην οποία κατατρέχει όταν τα πράγματα σκουραίνουν. Οι αναφορές σε αυτή παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στην ανάγνωση και την κατανόηση του ψυχικού κόσμου του συγγραφέα, καθώς επίσης και οι περιγραφές του που μας επιτρέπουν να διεισδύσουμε στην ψυχολογία ενός μυαλού που παρατηρεί την τέχνη να ορθώνεται μπροστά του. Όπλα του η ειρωνεία και η ικανότητά του να αποστασιοποιείται ακόμα και από γεγονότα που τον φέρνουν ένα βήμα πριν την κατάρρευση που σέρνει μαζί της αναπόφευκτα κάθε απόγευμα η δύση του ήλιου.

Το διήγημα του Vila-Matas δεν μοιάζει με τίποτα άλλο που έχω διαβάσει τολμώ να πω. Είναι μία γλαφυρή, λίγο γκρίζα και λίγο φωτεινή περιπέτεια στον κόσμο των ιδεών, αλλά και μια παθιασμένη υπεράσπιση υπέρ της λογοτεχνίας και της σύγχρονης τέχνης. Οι καλλιτέχνες, συμπεραίνουν οι ήρωες του μυθιστορήματος, αποτελούν ανάγκη, και μπορούν ακόμα να αλλάξουν τον κόσμο.

«Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική»
Enrique Vila-Matas
Μετάφραση: Νάννα Παπανικολάου
Εκδόσεις Ίκαρος, 2017