«Το Μεγάλο μας Τσίρκο». Μια πολιτική δήλωση του Ιάκωβου Καµπανέλλη

[wc_divider style=”solid” line=”double” margin_top=”” margin_bottom=””]

«Το µεγάλο µας τσίρκο» του Ιάκωβου Καµπανέλλη (3/12/1922 – 29/3/2011) που επέζησε από το καθεστώς της χούντας χάρη στην ευφυΐα του συγγραφέα του και την ενθουσιώδη υποδοχή του κοινού, συγκρίθηκε µε «πολιτική συγκέντρωση διαµαρτυρίας» και χαρακτήρισε την εποχή του. Όπως θα µπορούσε να χαρακτηρίζει κάθε εποχή που διακρίνεται από εκπτώσεις στη δηµοκρατία, τεράστιες κοινωνικές ανισότητες και αναζήτηση ουσιαστικής ελευθερίας.

Ένα σημαδιακό έργο για την περίοδο της χούντας, σύμβολο για το νεοελληνικό θέατρο και σταθμός για την ελληνική θεατρική µουσική με την ανεπανάληπτη φωνή του Νίκου Ξυλούρη να τραγουδάει το «Φίλοι κι αδέλφια» και τα άλλα τραγούδια του Ξαρχάκου.

Ο κόσμος τα εισιτήρια της παράστασης τα έλεγε «ψήφους»
Η Νίκη Μαυραγάνη, εγγονή του Ιάκωβου Καµπανέλλη, µιλά για το «Μεγάλο µας τσίρκο» στον Ανδρέα Τσιλίρα στο αφιέρωμα του «Τέταρτο» με αφορμή την συμπλήρωση σαράντα χρόνων από την πρώτη παράσταση (22/6/1973).

«∆εν ήταν µόνο µια παράσταση – σταθμός, ήταν µια πολιτική δήλωση του παππού µου…». Η Νίκη Μαυραγάνη, εγγονή του Ιάκωβου Καµπανέλλη, δεν έζησε φυσικά την πρώτη ιστορική παράσταση του 1973, παρακολούθησε όμως όλη την πορεία του πρόσφατου ανεβάσματός της από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας (2012). Έτσι απέκτησε µια επιπλέον ειδική σχέση µε το «Μεγάλο µας τσίρκο», πέρα από τη συγγενική της σχέση µε το συγγραφέα του.

Η µητέρα της, Κατερίνα Καµπανέλλη, είναι υπεύθυνη του αρχείου του Ιάκωβου Καµπανέλλη και επιμελείται και την επίσημη ιστοσελίδα του (www.kambanellis.gr). Έτσι έχει ακούσει από πρώτο χέρι όλες τις διηγήσεις, τα γνωστά και άγνωστα περιστατικά που αποτελούν την ιστορία του έργου και της πρώτης ιστορικής του παράστασης. Επικοινωνήσαμε µαζί της για να µάθουµε µερικές από τις πτυχές αυτής της ιστορίας.

Έχοντας γράψει ένα τόσο υπέροχα υπαινικτικό κείμενο, ήταν επόμενο ότι ο Καµπανέλλης θα έβρισκε κι έναν εξίσου ευφάνταστο τρόπο για να το διασώσει από τη λογοκρισία.

«Κάθε µέρα ο Καµπανέλλης έπρεπε να υποβάλλει το κείμενο της παράστασης προς έγκριση από την επιτροπή της λογοκρισίας. Έγραφε λοιπόν επιπλέον κείμενα που περιείχαν φράσεις ξεκάθαρα ενάντια στο καθεστώς (π.χ. «Κάτω η Χούντα» κ.τ.λ.), η λογοκρισία όπως αναμενόταν τα έκοβε κι έτσι έμενε κάθε φορά το κείμενο του έργου που πραγματικά ήθελε να παιχτεί…».

Κάθε µέρα έξω από το θέατρο γινόταν αληθινή διαδήλωση. Ούτε οι πολύ συχνές επεμβάσεις των αρχών, ούτε οι συλλήψεις των πρωταγωνιστών και άλλων συντελεστών κατάφεραν να µειώσουν την επιρροή του. Το «Μεγάλο µας τσίρκο» είχε πετύχει το στόχο του να γίνει µια «κωμωδία» που θα άναβε τη σπίθα.

«Ο κόσμος ένιωθε πως έκανε αντίσταση παρακολουθώντας και στηρίζοντας την παράσταση. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν ήθελε να προµηθευτεί εισιτήρια, τα έλεγε ψήφους κι όχι εισιτήρια. Είχε τεράστια επίδραση στην ψυχολογία του κοινού κι επηρέασε αρκετούς ανθρώπους να ενεργοποιηθούν ενάντια στη χούντα».

Αυτό ήταν το «Μεγάλο µας τσίρκο»: Μια εξαιρετική αφορμή διαµαρτυρίας µέσω της τέχνης και ένα «Ξύπνημα» από αυτά που πάντα έχει ανάγκη ο κόσμος σε δύσκολες στιγμές ή σε αντιδημοκρατικές συνθήκες.

Το Μεγάλο µας Τσίρκο τότε και τώρα
Της Μαριάννας Ξυνή | Εφημερίδα «Τέταρτο» 10/11/2013

Το 1973 η Τζένη Καρέζη ζητά από τον Ιάκωβο Καµπανέλλη να γράψει ένα έργο για να ανεβαστεί από τον θίασο των Καρέζη – Καζάκου. Το αποτέλεσμα ήταν ένα µουσικοθεατρικό έργο µε αντιστασιακό µήνυµα, που έμελλε να γίνει µια παράσταση θρύλος για το ελληνικό θέατρο όχι µόνο των χρόνων εκείνων.

Το έργο στηρίχτηκε στη σάτιρα και την παρωδία και είχε την επιθεωρησιακή δομή µιας µουσικής παράστασης µε σπονδυλωτά σκετς που διαπερνούσαν ολόκληρη σχεδόν την ελληνική ιστορία από τον Φίλιππο της Μακεδονίας στο Μαντείο των Δελφών, τη βασιλεία των Βυζαντινών Κοµνηνών, την Τουρκοκρατία, τη βασιλεία το Όθωνα και τα γεγονότα της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον εθνικό διχασμό, µέχρι τα χρόνια της κατοχής.

Στην επιτροπή λογοκρισίας υποβλήθηκε ως ιστορική κωμωδία τµηµατικά και χωρίς σειρά, ενώ παράλληλα υποβάλλονταν και επεισόδια που δεν επρόκειτο να παιχτούν, τα οποία θα λειτουργούσαν ως αλεξικέραυνα µε αντιδικτατορικά στοιχεία εντελώς πασιφανή, που σαφώς θα αποβάλλονταν. Το κείμενο εγκρίθηκε και οι παραστάσεις σε σκηνοθεσία του Κ. Καζάκου άρχισαν στις 22 Ιουνίου 1973. Ακολούθησε µια περιπέτεια ανεβασμάτων, µε το κείμενο συχνά να αλλάζει, τους αστυνομικούς να είναι παρόντες στις παραστάσεις και το ζευγάρι των πρωταγωνιστών να οδηγηθεί στις φυλακές ΕΑΤ-ΕΣΑ. Οι περισσότεροι από τους 400.000 θεατές που το παρακολούθησαν σε Αθήνα και επαρχία βρήκαν µέσα από το έργο τον τρόπο να διαµαρτυρηθούν και να νιώσουν ελεύθεροι, ενώ ο δηµιουργός του δήλωνε ικανοποιημένος διότι κατάφερε να κάνει µια δικτατορία να φοβηθεί από το θέατρο.

Το έργο γνώρισε αρκετά ανεβάσματα –αν και ο ίδιος ο Καµπανέλλης δήλωνε πως δεν επιθυµούσε να ανεβαίνει το έργο, διότι δεν ήταν σίγουρος αν θα λειτουργούσε έξω από τα συµφραζόµενα του καιρού του– µε πιο πρόσφατο αυτό που επιχείρησε ο Σ. Χατζάκης την περίοδο 2012-13. Με µια αξιόλογη οµάδα ηθοποιών και µουσικών, µε το Γ. Αρµένη, τον Τ. Νούσια και τη Μαρίνα Ασλάνογλου στους πρωταγωνιστικούς ρόλους και τον εµβληµατικό Σταύρο Ξαρχάκο, να διευθύνει επί σκηνής την ορχήστρα δηµιούργησαν µια φρέσκια παράσταση που συγκίνησε, προβλημάτισε και ίσως αφύπνισε, θυμίζοντας πράγματα που προτιμάμε να ξεχνάµε. Η παράσταση είχε µεγάλη απήχηση στο κοινό, κάποιοι θυμήθηκαν, οι περισσότεροι, δηλαδή οι νεώτεροι, θέλησαν να µάθουν και να ζήσουν τη µυθολογία ενός έργου που ξεπέρασε την εποχή του και τις προθέσεις του δηµιουργού του.

Πολλά γράφτηκαν για τη διαχρονικότητα ή όχι του έργου, για τη σημασία του σήμερα τη δεκαετία του 2010, και για το αν ο Ρωμιός και το Ρωμιάκι οι δυο χαρακτηριστικές φιγούρες που παρουσιάζουν µε το αστείο, το τραγούδι και το χορό τα περισσότερα από τα πάθη του ελληνικού λαού διατηρώντας την αισιοδοξία και την ελπίδα µπορούν να µιλήσουν µε τους όρους του σήμερα.

Οι εποχές σίγουρα δεν είναι ίδιες, και όλοι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στις συγκρίσεις. Τα περί κατ΄επίφασιν απόκτησης συντάγματος και ψευδεπίγραφων ελευθεριών είναι αλήθεια πως παραμένουν πιο επίκαιρα από ποτέ όμως καμία παράσταση σήμερα δεν µπορεί να ωθήσει στη διαµαρτυρία ή να γίνει µια µορφή διαµαρτυρίας από µόνη της. Σίγουρα το πολυπληθές κοινό ανακάλυψε συγκλίσεις, ίσως βρήκε και παράλληλους δρόμους… µπας και τον βγάλουν κάπου αλλού από εκεί όπου τα σημεία των καιρών τον οδηγούν.