Βίαιη κοινωνική ψυχασθένεια

Ένας άντρας έχει περάσει τρεις φορές μπροστά από το υπόγειο μαγαζάκι στου Ψυρρή. Έχει μια ευκαιρία. Να κατέβει τις σκάλες και να ξεσπάσει όλα του τα νεύρα, όλη την εσωτερική του ένταση και πίεση. Το υπόγειο στου Ψυρρή γράφει απ’ έξω:

– Μπουκαλοκόλαση (20 μπουκάλια στα 10 ευρώ).

– Ηλία, ρίχτο (2 μπουκάλια, δύο κινητά τηλέφωνα, 2 κολωνάτα, 2 σφηνάκια και 2 πιάτα στα 15 ευρώ).

– Ώπα (10 μπουκάλια και 30 πιάτα στα 30 ευρώ).

– Χάος (80 μπουκάλια, 2 τηλεοράσεις, 5 κινητά, 10 κολωνάτα, 10 σφηνάκια και 10 πιάτα στα 100 ευρώ)

Διστάζει να κατέβει τα σκαλοπάτια. Συνεχίζει το δρόμο του και ύστερα από μερικά βήματα ακούγεται ένα σύρσιμο των ποδιών, ένα ποδοβολητό και μία φωνή.

«Ουστ κωλόγατο».

Την ίδια στιγμή, σ’ έναν ημιώροφο ακούγονται ειδήσεις από ένα παράθυρο μ’ έναν κάκτο. Μεταδίδουν την επίθεση στην παρέλαση του Ιράν. Οι απειλητικές δηλώσεις του προέδρου της χώρας και οι αριθμοί των γυναικόπαιδων αλλά και των στρατιωτικών που σκοτώθηκαν σοκάρουν. Μοιάζει ακατόρθωτο να αποσπαστεί η προσοχή μας από τους κινδύνους εξ Ανατολής. Μία είδηση, ή και περισσότερες, την ημέρα, μαζί με τα ανατολίτικα πρόσωπα που κυκλοφορούν πλέον στους δρόμους, φροντίζουν να μας κρατούν συνεχώς υπ’ ατμών.

Ένα καλογραμμένο αφήγημα σε μορφή κατηγορητηρίου είναι αυτό που κυριαρχεί την σκέψη μας. Οι ανατολικοί λαοί, λιγότερο ευγενείς, καθόλου προηγμένοι και βάρβαροι, είναι «φύσει» βίαιοι. Το επιτάσσει η κουλτούρα τους, η θρησκεία τους και οι κοινωνίες τους. Είναι πίσω από εμάς, πολεμοχαρείς, φανατικοί, φονταμενταλιστές. Παίρνουν κεφάλια για τιμωρία, χτυπούν τις γυναίκες και τα παιδιά τους, τα θεωρούν κατώτερα όντα, κηρύσσουν πόλεμο στους αντιφρονούντες και τους άπιστους.

Η ενδοβολή ευθύνεται για όλα όσα δέχεται το άτομο στα τυφλά

Στην Ελλάδα τα παραπάνω ακούγονται σχεδόν καθημερινά, είτε θρέφοντας τον πηγαίο φόβο μας προς το άγνωστο, το διαφορετικό, ή και προσπαθώντας να θεραπεύσουν τις αλλεπάλληλες πληγές που δέχεται ο τριανταφυλλένιος μας ιδεαλισμός από τα χτυπήματα της αλήθειας και της λογικής. Ο φόβος αυτός, κινητήριος δύναμη ενός ρατσιστικού κινήματος που κοχλάζει, και η επιδίωξη της παλινόρθωσης της εθνικής μας υπερηφάνειας συντηρούν τη δεξιά και αριστερή παρωπίδα που δεν μας επιτρέπει να κοιτάξουμε αλλά ούτε και να δούμε στον καθρέφτη μας, να εμβαθύνουμε στις δικές μας παθογένειες και στην «ενδοβολή» της βίας από την κουλτούρα μας.

«Η Δύση έχει ενδοβάλει τη βία», έγραψε, πολύ σωστά, πριν από δώδεκα χρόνια ένας ψυχίατρος που μετέπειτα έγινε παπάς. Πράγματι, η βία δεν είναι ένα από τα φανερά χαρακτηριστικά των δυτικών πολιτισμών. Αυτοπαρουσιάζονται προηγμένοι, ειρηνικοί και δημοκρατικοί. Η ελευθερία είναι το ανώτατο πρόταγμα. Όχι σαν τους βαρβάρους της Ανατολής. Η βία δεν θα μπορούσε να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στο δικό μας θίασο. Βρίσκεται, ωστόσο, στο παρασκήνιο.

Όπως σε έναν θίασο κάποιος έχει επιλέξει τους ρόλους, τα κοστούμια, τις κουβέντες, τα σκηνικά και το θέατρο, έτσι και στην αστική κοινωνία αυτή η φαινομενική ελευθερία που παρουσιάζεται επί σκηνής κρύβει πίσω της έναν σύγχρονο και πάντα εξελισσόμενο μηχανισμό εξουσίας, ο οποίος έχει μεταμορφώσει τη βία σε εκπαίδευση, θρησκεία, νόμο, μόδα, πρότυπα, επιστήμη, ανάγκες και άλλες πολλές «ακίνδυνες» μορφές.

Αυτά τα προσωπεία γίνονται ένα με το δυτικό υποκείμενο. Τα καταπίνουμε σαν τροφές, πολλές φορές αμάσητα, χωρίς να τα κρίνουμε. Αρκεί να μας δοθούν μέσα σε ένα όμορφο περιτύλιγμα ή να πιστέψουμε ότι σε κάτι θα μας εξυπηρετήσουν. Τότε όλα αυτά νομιμοποιούνται. Στοιβάζονται μέσα μας συμπεριφορές που δεν είχαμε καν χρόνο να αποσυνθέσουμε και να εξετάσουμε πριν τις υιοθετήσουμε. Σταδιακά δημιουργείται μέσα μας ένα υποκείμενο διαφορετικό από το αρχικό και από αυτό που ίσως θα ήταν η εξέλιξή μας. Το υποκείμενο έχει ενδοβάλει την καμουφλαρισμένη βία.

Ο Έλληνας δεν ήταν διαχρονικά το κατεξοχήν δυτικό υποκείμενο. Πολλά στοιχεία της εθνογραφίας, τον απομακρύνουν από τη Δύση και πληγώνουν τη σχεδόν μανιακή του επιθυμία να της μοιάσει. Ο δυτικός όμως πολιτισμός στέκεται πάνω του σαν μία εκτεταμένη φθινοπωρινή συννεφιά έτοιμος να βρέξει τα προσωπεία της βίας που κρύβει στα γρανάζια του. Αυτό δεν είναι πρόσφατη εξέλιξη. Από τις απαρχές της διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους, του ελληνικού πολιτισμού και του ελληνικού έθνους η Δύση ένιωθε την ανάγκη να βρίσκεται εκεί. Με τη μορφή οικονομικής βοήθειας, βασιλέων, αντιβασιλέων, ναυάρχων, διπλωματών, περιφερειακών ή και διεθνών οργανισμών, η Δύση συνόδευσε και συνοδεύει τη νέα Ελλάδα και το νέο Έλληνα, προσπαθώντας να του αποβάλλει τα βάρβαρα χαρακτηριστικά των προηγούμενων από την ανεξαρτησία αιώνων. Έτσι και έκανε.

Η σχεδόν αόρατη εξουσία του αστικού πολιτισμού της Δύσης δρούσε ανενόχλητη στις περισσότερες περιπτώσεις και η καμουφλαρισμένη βία ενδοβάλεται αποτελεσματικά από το δυτικό νεοελληνικό υποκείμενο. Υπήρχαν όμως κάποιες στιγμές στην ιστορία, στιγμές που ζούμε ακόμη και τώρα, στις οποίες η διαδικασία αυτή δεν είναι τόσο ήσυχη και τόσο «ανώδυνη».

Η Μπελ Επόκ δεν υπήρξε ποτέ

Σε ένα δοκίμιο που γράφηκε ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου, ο Φρόυντ έλεγε:

«Ο πόλεμος λεηλάτησε τον κόσμο από τις ομορφιές του. Δεν κατέστρεψε μόνο την ομορφιά των φυσικών τοπίων απ’ όπου πέρασε και τα έργα τέχνης που συνάντησε στο διάβα του αλλά έκανε θρύψαλα την περηφάνια στα κατορθώματα του πολιτισμού μας, τον θαυμασμό μας για τους μεγάλους φιλοσόφους και τους καλλιτέχνες και τις ελπίδες μας ότι θα θριαμβεύσουμε στον πόλεμο ενάντια στον εθνικισμό και τον φυλετισμό. Αμαύρωσε την υψηλή αντικειμενικότητα των επιστημών μας, φανέρωσε τα ένστικτά μας σε όλη τους τη γύμνια και απελευθέρωσε τους εσωτερικούς μας δαίμονες που νομίζαμε ότι είχαμε δαμάσει ύστερα από την εκπαίδευση μας από τους πιο ευγενείς νους. Η χώρας μας έμοιαζε μικρότερη από ποτέ και ο κόσμος απομακρύνθηκε από κοντά μας. Μας έκλεψε αυτά που αγαπήσαμε και μας έκανε να καταλάβουμε πόσο εφήμερα είναι κάποια από τα πράγματα που νομίζαμε αιώνια».

Το 1915 ήταν ο πόλεμος που είχε συγκλονίσει τον κόσμο και τον δυτικό πολιτισμό. Οι ψευδαισθήσεις για την ανθρωπότητα άρχισαν να φθείρονται, να ξεθωριάζουν. Ο όμορφος άνθρωπος της Μπελ Επόκ ρυτίδιασε, γέρασε, τα δόντια σου σάπισαν και πέσαν.

Σήμερα δεν έχουμε πόλεμο, όχι φανερό τουλάχιστον. Αν μπορούμε να ονομάσουμε με μία κοινά αποδεκτή λέξη την πολιτική μας κατάσταση, θα χρησιμοποιούσαμε τη λέξη «κρίση», κρίση οικονομική, αξιακή, ουμανιστική και πολλά άλλα οντολογικά. Μία κρίση που έχει αλλάξει τον τρόπο που βλέπαμε τον κόσμο, αποσυνθέτοντας τις δομές του, τσακίζοντας το συνολικό οικοδόμημα και αφήνοντας στη θέση του ένα ασταθές σύνολο από σανίδια, ξυλόβεργες και καρδιά.

Η πλαστή αλλά πασιφανής ευημερία των προηγούμενων δεκαετιών έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, το παρόν και το μέλλον σήμερα. Η ασφάλεια που υπήρχε άλλοτε δίνει τη θέση της στο «αν» μίας συνολικής ανασφάλειας. Η άνεση και η ευτυχία κάνουν πέρα μπροστά στο άγχος, την πίεση και τα νεύρα των καιρών της κρίσης. Οικονομική ανασφάλεια, φορολογικά βάρη, ανεργία, απογύμνωση από τα πιο βασικά μας αγαθά που θα έπρεπε να είναι κοινά. Ο κόσμος δεν μοιάζει σε τίποτα με αυτό που γνωρίζαμε.

Όταν το κοινωνικοπολιτικό οικοδόμημα γκρεμίζεται

Η κατάσταση αυτή δεν αρέσει καθόλου στον ενδοβολικό νεοέλληνα. Οι συνεχείς και απρόβλεπτες αλλαγές, η αστάθεια του κοινωνικού οικοδομήματος και της καθημερινότητας ταράζουν τη «γαλήνη» του. Εγκλωβίζεται μέσα στο κάποτε χρυσό αλλά γκρεμισμένο κελί του, δεν διεκδικεί την ελευθερία του, δεν νοηματοδοτεί διαφορετικά τη ζωή. Ασχολείται με τα μικρά, εθελοτυφλεί και βυθίζεται στον ωκεανό της μιζέριας του. Σιγά – σιγά, απελπίζεται, τον κυριεύει ο πανικός και, στο τέλος, ξεσπά. Ξεσπά όλο και περισσότερο, όλο και συχνότερα, όλο και εντονότερα.

Ξεσπά στην οικογένεια του, φωνάζει και χτυπά τη γυναίκα του, τα παιδιά του. Τον ενοχλεί εκείνος εκεί ο βρωμερός άνθρωπος στα φανάρια που γράφει ανορθόγραφα τη λέξη «πεινάω» σε ένα χαρτόνι. Αηδιάζει στην εικόνα αυτού που είναι διαφορετικός, που μιλάει διαφορετικά, που αγαπάει διαφορετικά, που περπατάει διαφορετικά, που ντύνεται διαφορετικά. Κι έτσι ξεσπά όλη τη βία που στοίβαξε μέσα του στους πιο αδύναμους από αυτόν.

Τα θύματα αυτής εδώ της διαδικασίας δεν είναι συνήθως πιάτα, ποτήρια και αντικείμενα. Βρίσκονται στις έρευνες που αποτελούν τους πιο αδιάφορους τίτλους των περιοδικών και των εφημερίδων. «Πάνω από 13.000 περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας τα τελευταία τέσσερα χρόνια – 7 στα 10 θύματα είναι γυναίκες», «Σε έξαρση η αστυνομική βία στην Ελλάδα τελευταία δεκαετία-Κόλαφος η έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας», «Γυναίκες πρόσφυγες μιλούν για τη βία και την κακοποίηση», «Βίντεο-ντοκουμέντο για την υπόθεση της δολοφονίας του Ζακ Κωστόπουλου». Άλλα τόσα είναι τα θύματα που δεν φτάσανε ποτέ στην οθόνη των ειδήσεων, ούτε και στις στήλες των εφημερίδων και στα μητρώα των οργανισμών.

Η μορφολογική ψυχολογία υποστηρίζει ότι για να απαλείψουμε την ενδοβολή πρέπει να απελευθερωθεί η εγκλωβισμένη ενέργεια μέσα μας. Σε ένα ζήτημα όμως με πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις όπως η βία η απάντηση της Gestalt δεν μπορεί παρά να χρειάζεται ενισχύσεις. Η απελευθέρωση με τρόπο ανεξέλεγκτο και ασυντόνιστο της βίας που βρίσκεται στοιβαγμένη μέσα σε μία ολόκληρη κοινωνία, δεν μπορεί παρά τυχαία να επιφέρει κάποιο θετικό αποτέλεσμα. Δύο ταυτόχρονες αναζητήσεις μας είναι αναγκαίες. Από τη μία, η αναζήτηση του αληθινού προσώπου του καθενός, του προσώπου που βρίσκεται κάτω από όλα τα προσωπεία της βίας, εάν αυτό έχει επιζήσει. Ταυτόχρονα, η αναζήτηση μιας κοινωνίας των προσώπων αυτών, όχι με την ευτελή έννοια της «κοινωνίας» των επιστημών αλλά με την πραγματική έννοια της λέξης, της συμμετοχής, της συνεργασίας και της ισότητας. Μία κοινωνία χωρίς τις ενδοβαλόμενες μέσα μας συμπεριφορές.

Έτσι λοιπόν, κάνοντας τόσα βήματα πίσω ώστε να μας επιτρέψουν να δούμε κάτι που ίσως δεν θα γνωρίζαμε και δεν θα αναγνωρίζαμε ποτέ, θα μπορέσουμε να ανακαλύψουμε και το πλήθος των εναλλακτικών διαδρομών που βρίσκονται μπροστά μας. Οι διαδρομές αυτές μοιάζουν σαν αναγκαία παραστρατήματα στον επιβαλλόμενο μονόδρομο της εξουσίας. Μέσα από αυτές μπορούμε να δώσουμε νόημα σε μία νευτώνεια κοινωνική αρχή: όπου ασκείται εξουσία, αυτόματα γεννιούνται και αντιστάσεις.