«Δεν ήμουν πια άνθρωπος» – Στα σκοτεινά σημεία του μυαλού

Κάποια βιβλία σου ανοίγουν πόρτες φωτεινές, σου δίνουν την ευκαιρία να απλώσεις τις σκέψεις σου, να τους βρεις ένα σπίτι, κάπου να ξεκουραστούν και να ωριμάσουν. Και κάποια σε υποδέχονται στο γκρίζο κελί τους, και σε καλούν να βολευτείς όπως μπορείς, όχι και πολύ άνετα, για να γευτείς από κοντά την πνιγηρή ατμόσφαιρα των πιο σκοτεινών πλευρών του ανθρώπου.

Αν και είμαι σίγουρη πως αν μπορούσα να το διαβάσω στα Ιαπωνικά θα ζούσα μια αναγνωστική εμπειρία ακόμη πιο συνταρακτική, το Δεν ήμουν πια άνθρωπος είναι από τα πιο σημαντικά βιβλία που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια.

Το βιβλίο του Οσάμου Νταζάι που κυκλοφορεί σήμερα από τις εκδόσεις Gutenberg, εκτός από το διαχρονικά δεύτερο σε πωλήσεις μυθιστόρημα στην Ιαπωνία, αποτελεί το κύκνειο άσμα του Ιάπωνα συγγραφέα, πριν αυτοκτονήσει το 1948. Γιατί το αναφέρω; Γιατί η πληροφορία αυτή, μαζί με την εξαιρετικά χρήσιμη εισαγωγή του μεταφραστή, με βοήθησε να βουτήξω με μεγαλύτερο πάθος στα σκοτεινά νερά του μυθιστορήματος, αφού πρόκειται για ένα έργο που, αν και ο συγγραφέας δεν το δήλωσε ποτέ, είναι ημι-αυτοβιογραφικό.

Χωρισμένο σε τρεις ενότητες που ονομάζονται «σημειωματάρια», το ένα πιο σκοτεινό από το άλλο, το μυθιστόρημα του Νταζάι καταγράφει τη ζωή του Γιόζο, ενός συγκλονιστικού ήρωα κοινωνικά αποξενωμένου και βαθιά ενοχικού.

Η ζωή του Γιόζο, από τα παράξενα παιδικά του χρόνια μέχρι τις αποτυχίες του, αποτελεί μια τρομακτική και άκρως ρεαλιστική βουτιά στο μυαλό κάποιου που παλεύει με την κατάθλιψη, την απομόνωση και την αναζήτηση της απάντησης στο ερώτημα «τι είναι άνθρωπος».

Ο Γιόζο αφηγείται μια φαινομενικά κανονική ζωή, καταγράφοντας τις δυσκολίες που βιώνει αλλά και τις ελάχιστες στιγμές κατά τις οποίες νιώθει να έρχεται λίγο πιο κοντά στο ερώτημα που τον βασανίζει.

Ουσιαστικά ανίκανος να κατανοήσει τα ανθρώπινα συναισθήματα και τις πράξεις προσπαθεί να κρυφτεί πίσω από το προσωπείο ενός «κλόουν» ο οποίος θα κάνει τα πάντα για να μην αποκαλυφθεί η σκοτεινή αλήθεια που κρύβει στην ψυχή του. Καθώς μεγαλώνει, η ζωή του φεύγει όλο και περισσότερο από τον έλεγχό του, οδηγώντας τον σε μονοπάτια που θα του είναι αδύνατον να βγει.

Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο «εύκολο». Και εξηγούμαι, γιατί ξέρω πόσο γενικός και χοντροκομμένος χαρακτηρισμός είναι αυτός για ένα έργο.

Πρώτον, αν περιμένετε να βρείτε μια ιστορία με δομή και δράση θα απογοητευτείτε. Και η «κορύφωση» του έργου δεν έρχεται μέσα από ένα καθοριστικό γεγονός αλλά από το ψυχολογικό όριο που φαίνεται να αγγίζει πια ο ήρωας. Ο τρόπος που επιλέγει ο Νταζάι να μιλήσει για την κατάθλιψη μοιάζει να έχει ανθίσει μέσα από τα ίδια τα συναισθήματα ενός ανθρώπου που παλεύει με αυτή. Σκληρός, για κάποιους δυσνόητος, πικρός, ρευστός, με μια ελπίδα εδώ κι εκεί να τρεμοσβήνει στα σκοτάδια του.

Δεύτερον, πρόκειται για ένα ανάγνωσμα που μπορεί να αποτελέσει αρκετά δυσάρεστη εμπειρία για κάποιους, αφού με τον τρόπο που περιγράφει ουσιαστικά την κατάθλιψη του Γιόζο μπορεί να φέρει μνήμες σε ανθρώπους που έχουν ζήσει, από μέσα ή από έξω, κάτι αντίστοιχο.

Παρ’ όλα αυτά είναι ένα βιβλίο με το οποίο πολλοί αναγνώστες θα μπορέσουν να ταυτιστούν, αφού περιέχει αλήθειες που κάποιες φορές είναι δύσκολο να μπουν σε προτάσεις.

«Αυτό που εγώ δεν μπορώ να καταλάβω είναι οι άνθρωποι που ενώ εξαπατούν αλλήλους φαίνεται πως ζουν (ή, καλύτερα, πως είναι σίγουροι ότι μπορούν να ζουν) ευχάριστα και εύθυμα. Οι άνθρωποι ποτέ δεν μου δίδαξαν αυτό το λεπτό μυστικό. Αυτό και μόνο αν καταλάβαινα, δεν θα φοβόμουν πια τόσο πολύ τους ανθρώπους ή θα τα κατάφερνα να ζω χωρίς να τους προσφέρω την απελπισμένη μου υπηρεσία.»

Αν και τα γεγονότα που καταγράφονται στο Δεν ήμουν πια άνθρωπος βασίζονται στη ζωή του συγγραφέα, ο αναγνώστης δεν νιώθει ότι διαβάζει μια αυτοβιογραφία. Νιώθει ότι διαβάζει μια διαχρονική κατάθεση ψυχής. Γιατί ο αγώνας ενός ανθρώπου, που σκέφτεται διαφορετικά, να χωρέσει στην «κανονικότητα» της κοινωνίας μας, είναι τόσο επίκαιρος όσο ήταν και το 1948.