Η κριτική στα δικαστήρια – Περί ουσίας και συνωμοσίας

“12 Ένορκοι” (1957)

Η κριτική στη καθημερινότητα μας είναι η υποκειμενική άποψη ενός ατόμου για κάποιο θέμα. Συνήθως γίνεται με βάση προσωπικές εμπειρίες ή γνώση επάνω στο θέμα-αντικείμενο και είναι πάντα ανοιχτή σε αντιπαραθέσεις. Στις μορφές τέχνης όμως, η κριτική έχει διαφορετικό ορισμό και σημασία, μπαίνοντας στη σφαίρα του αντικειμενικού.

Στη τέχνη, η κριτική πρέπει να έχει μια τεκμηριωμένη αξιολόγηση επάνω στο θέμα-αντικείμενο, με βάση τη θεωρητική ή/και πρακτική ουσιαστική γνώση αυτού και δεδομένα ιστορικά στοιχεία. Θα πρέπει δε, ο εκάστοτε κριτικός να κάνει τις όποιες συγκρίσεις και εκτιμήσεις με κάποια δεδομένα και στάνταρ που έχει διαμορφώσει στο μυαλό του, και για να είναι αντικειμενικά αυτά τα «στάνταρ» θα πρέπει να προέρχονται από μια συσχέτιση καλλιτεχνικής και ευρείας αποδοχής του αντικειμένου σε βάθος χρόνου, αναγνωρισιμότητας και επιδραστικότητας.

Π.χ. στο κινηματογράφο, μια αντικειμενική κριτική για κάποια δημιουργία ξεκινάει με τη βάση αυτής (είδος, ύφος, τι είναι ή τι δεν είναι) και τη συγκρίνει με παρόμοιες δημιουργίες, αναλύοντας διαφορές και ομοιότητες, πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα στα επιμέρους στοιχεία. Σε μια κινηματογραφική ταινία, μεταξύ άλλων, τα επιμέρους στοιχεία είναι η ερμηνεία κάποιου ηθοποιού ή η χρήση των οπτικών εφέ. Αυτά τα στοιχεία είναι μέρος του συνόλου το οποίο μπορούν να επηρεάσουν και το κάθε στοιχείο μπορεί να αντιδρά με διαφορετικό τρόπο στο εκάστοτε έργο, αναλόγως με τα ερεθίσματα του. Π.χ. ο Marlon Brando είναι καθηλωτικός και μαγνητίζει το θεατή στον ολιγόλεπτο ρόλο του στη ταινία “Apocalypse Now” (1979), ενώ στη τελευταία ταινία του “The Score” (2001) είναι προφανές ότι περιφέρει το κορμί του μπροστά από τις κάμερες μόνο και μόνο για να πάρει την επιταγή της αμοιβής του, επηρεάζοντας τη συνολική δημιουργία. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αντικειμενική κριτική εντοπίζει τα αδύναμα σημεία του έργου και ένας έμπειρος κριτικός μπορεί να αντιπροτείνει τι θα λειτουργούσε καλύτερα στο συνολικό έργο. Η αξιολόγηση του έργου, συνήθως γίνεται με τα δεδομένα και τις απαιτήσεις της εποχής του.

Στην εποχή που τα media διαθέτουν περιορισμένο χώρο και γρήγορη πληροφορία, δεν ευδοκιμεί η ορθή κριτική, η οποία μετατρέπεται σε απλή περίληψη του έργου, αλλά είναι καθήκον του κριτικού (κάποιες φορές δεν γίνεται) να προετοιμάσει επίσης το κοινό και για το εκάστοτε ιδεολογικό υπόβαθρο της κάθε δημιουργίας, εφόσον υπάρχει κάτι τέτοιο. Είναι «περίεργες» οι εποχές που ζούμε και η τέχνη πρέπει να είναι αντίθετη σε ακραίες ιδεολογίες και όχι να τις αφομοιώνει. Στα πλαίσια της ελευθερίας λόγου και έκφρασης, ο καλλιτέχνης μπορεί να δημιουργήσει ό,τι θέλει, αλλά αντίστοιχα το έργο του (κατ’ επέκταση και αυτός) θα κριθεί για το αποτέλεσμα, εφόσον μπορεί να επηρεάσει και κάποιες κοινωνικές ομάδες. Άλλωστε η τέχνη είναι βασική ανθρώπινη ανάγκη και μπορεί να διαμορφώσει ακόμα και συνειδήσεις αφού πλασάρεται και ως προϊόν ευρείας κατανάλωσης με σκοπό την οικονομική επιτυχία.

Η δημοκρατική ελευθερία σκέψης και έκφρασης είναι πρωταρχικό στοιχείο του πολιτισμού. Όταν στην τέχνη δεν υπάρχουν όρια, αντίστοιχα δεν μπορούν να υπάρξουν όρια και στην ορθή κριτική της κάθε δημιουργίας από τη στιγμή που αυτή θα γίνει δημόσια, ειδικά αν υπάρχει οικονομικό αντίτιμο για να τη βιώσεις.

Η ταινία «Καζαντζάκης» του Γιάννη Σμαραγδή, πρόσφατα προβλήθηκε και στη Νέα Υόρκη, σε ένα κοινό που περιλάμβανε και Αμερικανούς διανομείς ταινιών, έτσι ώστε να συζητήσουν με στελέχη της παραγωγής τη διεθνή διανομή της ταινίας. Ήδη υπάρχουν αρκετές εγχώριες κριτικές για τη συγκεκριμένη ταινία, από αξιόλογους και καταξιωμένους ανθρώπους του χώρου, και αυτές δεν είναι πολύ θετικές. Σε μια πρωτοφανή κίνηση, ο δημιουργός της ταινίας και καθώς βρίσκεται στη φάση της διεθνούς προώθησης, δήλωσε ότι σκοπεύει να κινηθεί νομικά εναντίων όσων άσκησαν αρνητική κριτική στη ταινία του, αφήνοντας υπόνοιες για θεωρίες συνωμοσίας.

Θα είχε (;) ενδιαφέρον να γίνει κάποια δικαστική υπόθεση σχετικά με το θέμα, μιας και δεν θυμάμαι να έχει ξανά επαναληφθεί κάτι παρόμοιο, αλλά δεν ξέρω τι αντίκτυπο θα είχε κάποια συγκεκριμένη απόφαση αν υπάρξει δικαστικό τετελεσμένο.

«Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι ελεύθερος», είχε γραφτεί κάποτε, αλλά αυτός ο «Καζαντζάκης» δεν φοβάται να περιορίσει κάποιες ελευθερίες ελπίζοντας σε κάτι που ίσως να συμβαδίζει μόνο με τη δική του άποψη.

Σχετικά άρθρα:
– Απάντηση της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου στον Γιάννη Σμαραγδή.
– Περί τέχνης και κριτικής.