Nuccio Ordine «Το κατώφλι της σκιάς»

«Νομίζω πως τη χειρότερη υπηρεσία στο ανθρώπινο είδος
την έχουν παράσχει όσοι έχουν εκλάβει τη φιλοσοφία ως μισθοφορικό επάγγελμα,
άνθρωποι που η ζωή τους δεν έχει καμία σχέση
με τους κανόνες της ζωής που επαγγέλλονται» – Giordano Bruno

Το προσωπικό κόστος που χρειάστηκε να πληρώσει ο Τζορντάνο Μπρούνο για όσα πιστεύει πως μπορεί να σκέφτεται και να λέει ήταν σίγουρος πως το είχε πληρώσει. Σε κάποιο κείμενο δηλώνει: «Κοπιάζοντας ωφελήθηκα, υποφέροντας απέκτησα εμπειρία, ζώντας εξόριστος έμαθα». Και, καθώς έγραφε αυτές τις γραμμές, δεν γνώριζε πως, όπως ο Σωκράτης, θα πλήρωνε και ο ίδιος, με το μεγαλύτερο τίμημα, το έγκλημα που διέπραξε να είναι ένας ελεύθερος φιλόσοφος.

Ο Νούτσιο Όρντινε δικαίως επιμένει ως προς τη φιλοσοφική ενότητα που παρατηρείται στον Μπρούνο ανάμεσα στο λόγο, στη σκέψη, στη ζωή και στο θάνατο: Δεν είναι τυχαίο ότι ο φιλόσοφος, φλεγόμενος από την αγάπη για τη γνώση, ολοκληρώνει τη ζωή του, όπως η πεταλούδα των Ηρωικών παθών, στο φως μιας πυράς. […]

Για να πραγματοποιήσει αυτήν τη μελέτη, ο Όρντινε μελέτησε προσεκτικά το περιβάλλον μέσα στο οποίο γράφτηκαν αυτά τα έργα (τη Γαλλία του Ερρίκου Γ΄ και την Αγγλία της βασίλισσας Ελισάβετ) και τις ιστορικές συνθήκες –κυρίως τους θρησκευτικούς πολέμους–, το λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκουν και τέλος το εξαιρετικά σύνθετο πνευματικό σύμπαν του Τζορντάνο Μπρούνο, χωρίς να παραλείψει τις σχέσεις ανάμεσα στη σκέψη του και στα μεγαλύτερα ζητήματα που πραγματεύονται οι θεολόγοι, οι καλλιτέχνες, οι φιλόσοφοι και οι συγγραφείς της εποχής του, τόσο οι Γάλλοι όσο και οι Ιταλοί – Pierre Hadot

«Μια μνημειώδης και φλογερή εισαγωγή στον Τζορντάνο Μπρούνο, στην οποία συνυφαίνεται η λογοτεχνία με τη ζωγραφική, η φιλοσοφία με την επιστήμη, και μέσα από αυτήν τη διάσταση συνενώνεται το παρελθόν με το παρόν» – Ilya Prigogine, βραβείο Νόμπελ

«Χάρη στον Νούτσιο Όρντινε, ο αναγνώστης ανακαλύπτει έναν εκπληκτικά πιστό και αποκαλυπτικό οδηγό μελέτης για τον φλογερό και μαγικό κόσμο του Μπρούνο» – George Steiner

Από τον Κηροπλάστη (1582) στα Πάθη (1585), η συνύπαρξη φιλοσοφίας, λογοτεχνίας και ζωγραφικής αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς πυρήνες της σκέψης του Τζορντάνο Μπρούνο. (1548-1600). Η σειρά των εφτά έργων που έγραψε στα ιταλικά αρχίζει με μια κωμωδία με πρωταγωνιστή έναν φιλόσοφο-ζωγράφο και κλείνει μ’ έναν διάλογο στον οποίο ένας φιλόσοφος-ζωγράφος φιλοτεχνεί και σχολιάζει εικόνες.

Για τον Νολάνο, φιλοσοφώ και ζωγραφίζω σημαίνουν πρωτίστως εκκινώ από μια σκιά και κάνω μια απελπισμένη προσπάθεια να περάσω το κατώφλι της: το αποδεικνύει τόσο ο μύθος του σπηλαίου στον Πλάτωνα και στους νεοπλατωνιστές όσο και ο μύθος των απαρχών της ζωγραφικής, προσφιλής στον Πλίνιο και τον Κουιντιλιανό, τον Αλμπέρτι και τον Βαζάρι.

Το θέμα της σκιάς –θεμελιώδες κατά την Αναγέννηση– χρησιμεύει εδώ ως κατευθυντήρια γραμμή για τη διαυγή και προσεκτική ανάλυση (εμπλουτισμένη με πλούσιο εικονογραφικό σύνολο) των ιταλικών έργων του Μπρούνο.

Καθώς σκιαγραφεί τη γέννηση και την εξέλιξή τους, ο Νούτσιο Όρντινε αποδεικνύει τη βαθιά ενότητα που συνδέει το παρισινό θεατρικό έργο με τους λονδρέζικους διαλόγους. Πρόκειται για έργα τα οποία εντάσσονται σ’ ένα απολύτως συγκεκριμένο, οργανικό πρόγραμμα : στον Κηροπλάστη, που έχει το ρόλο αληθινής ouverture, διαμορφώνονται ήδη τα θέματα που θα αναπτυχθούν στη συνέχεια στα επόμενα έξι mouvements «της νέας φιλοσοφίας ».

Ο Μπρούνο ξαναγράφει εν ολίγοις, στο όνομα του απείρου, τις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση και τη γνώση, με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Συνενώνει γη και ουρανό, ύλη και μορφή, θρησκεία και κοσμικό βίο, διάλογο και κωμωδία, σοβαρό και κωμικό είδος. Επιδιώκει να «δείξει» ό,τι οι άλλοι δεν βλέπουν. Και, αν σκεφτούμε την πρωτότυπη ανασημασιοδότηση των μύθων του Ακταίωνα και του Νάρκισσου, το πράττει έχοντας συνειδητοποιήσει απόλυτα ότι κάθε παραβίαση οδηγεί σε μια μεταμόρφωση, γεννά μια νέα συνείδηση του εαυτού μας και του κόσμου που μας περιβάλλει.

Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι ο ερωτευμένος με τη γνώση φιλόσοφος θα τεκμηριώσει με την ίδια του τη ζωή την αδιάρρηκτη συνύπαρξη γνώσης και βίου, λόγου και σκέψης, βιογραφίας και φιλοσοφίας.

Τολμώντας να αναλάβει την ευθύνη για όλες τις συνέπειες της κοσμολογίας του, προσδίδοντας επιπλέον απρόβλεπτες προεκτάσεις σε εικόνες και μύθους (όπως αυτούς του Ακταίωνα και του Νάρκισσου), ο Μπρούνο αποδείχθηκε βαθιά καινοτόμος· η τόλμη του αυτή επρόκειτο να του κοστίσει τη ζωή. Οδηγήθηκε στην πυρά στη Ρώμη από την Ιερά Εξέταση το 1600.

Ο Τζορντάνο Μπρούνο μας παίρνει από το χέρι και μας πηγαίνει μέχρι τα υποτιθέμενα όρια του σύμπαντος. Μας δείχνει ότι το σύμπαν δεν περιβάλλεται από κανένα τείχος και ότι το ηλιακό μας σύστημα μπορεί να είναι ένα από τα πολλά συστήματα που υπάρχουν στο σύμπαν. Μας δείχνει ότι η Γη δεν είναι στο κέντρο, ότι ο άνθρωπος δεν είναι στο κέντρο του κέντρου και ότι αυτή καθαυτήν η έννοια του απόλυτου κέντρου είναι μια πλάνη.

Στο άπειρο σύμπαν το κέντρο δεν υπάρχει, δεν υφίσταται πουθενά, ή μάλλον, ακριβώς επειδή το κέντρο δεν βρίσκεται πουθενά μπορεί να είναι παντού. Μπορούμε συνεπώς να μιλήσουμε για κέντρο εκλαμβάνοντάς το μόνο με μια σχετική σημασία. Αυτό έχει μια συνέπεια όμως, που αλλάζει ριζικά τον τρόπο σκέψης μας: Η εμπειρία του κέντρου μπορεί να βιωθεί μόνο από το μεμονωμένο άτομο και δεν είναι πλέον δυνατόν να μιλάμε γενικά για ανθρώπους, ζώα και άστρα.

Μπορούμε μόνο να μιλάμε για εκείνον τον συγκεκριμένο άνθρωπο, για εκείνο το συγκεκριμένο φυτό, για εκείνο το συγκεκριμένο ζώο, για εκείνο το συγκεκριμένο αστέρι. Με άλλα λόγια, ο Μπρούνο καταρρίπτει όλες τις παλιές γεωκεντρικές ιεραρχίες και αποδεσμεύεται από μια κλίμακα αξιών που δεν έχουν νόημα. Στο άπειρο σύμπαν τα μεγαλύτερα και τα μικρότερα σύνολα ατόμων χαίρουν της ίδιας εκτίμησης. Ο πιό μικροσκοπικός ψύλλος βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος έχοντας την ίδια αξία με τον πιο μεγάλο πλανήτη. Ενώπιον της ακαθοριστίας, τα μεγέθη δεν μετράνε: «Διότι μικρά και ταπεινά πράγματα είναι σπόροι μεγάλων και εξαιρετικών πραγμάτων» – Nuccio Ordine

Nuccio Ordine

Ο Νούτσιο Όρντινε(Ντιαμάντε, Ιταλία, γ. 1958) είναι καθηγητής ιταλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας. Έχει γράψει τρεις μελέτες για τον Τζορντάνο Μπρούνο που έχουν μεταφραστεί σε έντεκα γλώσσες, μεταξύ των οποίων τα κινεζικά, τα ιαπωνικά και τα ρωσικά: La caballa dell’asino (1996), La soglia dell’ombra (2009) και Contro il Vangelo armato (2009). Έχει εκδώσει επίσης τα Teoria della novela e teoria del riso nel Cinquecento (2009), Les rendez-vous des savoirs (2009), Trois couronnes pour un roi (2011, Bompiani, 2014), Les portraits de Gabriel Garcıa Marquez (2012).

Είναι fellow στο Harvard University Center for Italian Renaissance Studies και στο Alexander von Humboldt Stiftung, και επισκέπτης καθηγητής σε διάφορα ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια στις ΗΠΑ (Yale, NYU) και στην Ευρώπη (EHESS, ENS, Paris-IV Sorbonne, CESR στην Tours, IEA Paris, Warburg Institute στο Λονδίνο, Max-Planck Βερολίνου).

Στη Γαλλία διευθύνει με τον Yves Hersant τρεις σειρές κλασικών (Les Belles Lettres) και στην Ιταλία τη σειρά «Κλασικοί της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας » (Bompiani). Αρθρογραφεί στην Corriere della Sera και στην El País. Στην Ελλάδα κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Άγρα τα έργα του Η χρησιμότητα του άχρηστου (2014), Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων (2015/2016) και Οι κλασικοί στη ζωή μας (2016).

«Το κατώφλι της σκιάς – Λογοτεχνία, Φιλοσοφία και Ζωγραφική στον Τζορντάνο Μπρούνο» | Συγγραφέας: Nuccio Ordine | Μετάφραση: Μαρία Σπυριδοπούλου | Εισαγωγή: Pierre Hadot | Έργο εξωφύλλου: Bartolome Esteban Murillo (Η καταγωγή της ζωγραφικής. Βουκουρέστι, Εθνικό Μουσείο Τέχνης) | Σελίδες: 416 + εικονογραφικό ένθετο 32 σελίδων | Ημερομηνία έκδοσης: Δεκέμβριος 2022 | Εκδόσεις Άγρα