«Οθέλλος» – Μία επίκαιρη Σαιξπηρική τραγωδία δοσμένη με σύγχρονη ματιά

Παρίσι 1792, 1ο έτος της δημοκρατίας (είχε προηγηθεί η επανάσταση του 1789), το Παριζιάνικο κοινό διασκεδάζει με μια διασκευή του «Οθέλλου» του Σαίξπηρ. Ο Ντυσί όμως έκρινε πως ο «Οθέλλος» ήταν πολύ κτηνώδης για τα γαλλικά γούστα εκείνης της εποχής· καθώς περιείχε ένα «μελαμψός» και αυτό θα τρόμαζε τις γυναίκες. Έτσι, προέκυψε η αλλαγή του τίτλου «Οθέλλος ο άραβας της Μαυριτανίας», από «Οθέλλος ο μαύρος της Μαυριτανίας».

Το έργο «Οθέλλος» γράφτηκε το 1565 με τον τίτλο ο «Μαύρος της Μαυριτανίας» από τον Ιταλό λογοτέχνη της ύστερης αναγέννησης Τζιράλντο Σίνθιο και αποτέλεσε πρωτογενής πηγή για την συγγραφή του από τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Ανήκει στις τραγωδίες του Σαίξπηρ και εικάζεται πως γράφτηκε γύρω στο 1603, επειδή έχει το ίδιο μέτρο με το μεγάλο ποίημα του Σαίξπηρ «Ο θρήνος ενός εραστή», και παραστάθηκε το 1622. Τα έργα «Οθέλλος» και «βασιλιά Ληρ», έχουν διπλάσια έκταση από τον Μάκβεθ και Άμλετ.

Η παράσταση «Οθέλλος» σε σκηνοθεσία Αιμίλιου Χειλάκη– Μανώλης Δούνια που  παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Διεθνούς φεστιβάλ Πάτρας ήταν μια σκηνοθετικά άρτια παράσταση, καθώς έμεινε πιστή στο πνεύμα του κειμένου προσεγγίζοντας όμως και τη σημερινή εποχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα και καινοτομία αποτέλεσε το γεγονός πως στο έργο, δεν υπήρχαν είσοδοι και έξοδοι των ηθοποιών, όπως επιτάσσει η Σαιξπηρική δραματουργία και όλοι παρέμεναν από την αρχή στην σκηνή. Βέβαια το γεγονός αυτό είχε και ένα αρνητικό, ουσιαστικά ανάγκαζε τους ηθοποιούς των δεύτερων ρόλων σε πολλαπλές εναλλαγές ρόλων με το ίδιο κοστούμι.

Στα δυνατά σημεία της σκηνοθεσίας ήταν η φασματική δράση του Ιάγου (Αιμίλιος Χειλάκης) συνεπικουρούμενη από τη μουσική. Συγκεκριμένα, η ψυχολογική πίεση που ασκούσε ο Ιάγος στον Οθέλλο (Γιάννης Μπέζος) ή στον Ροδρίγο (Κωνσταντίνος Γαβαλάς), παρουσιάζεται με τον Ιάγο να ψιθυρίζει στο αυτί τους και πολλές φορές να μιλάει αντί αυτών στο πρόσωπο που απευθύνονταν εκείνη τη στιγμή, με τη μουσική να λειτουργεί σαν ηχώ αυτών που λέγονταν. Χαρακτηριστική ήταν, επίσης, η στιγμή που στο κέντρο της σκηνής και ενώ βρισκόταν ένα μεγάλο Ο (όμικρον) συμβολίζοντας το αρχικό γράμμα του Οθέλλου και τη βέρα των παντρεμένων (σύμβολο σταθερότητας στην αρχαία Αίγυπτο) που αποτελούσε το ιδιαίτερο μέρος της κατοικίας του Οθέλλου και της Δυσδαιμόνας (Μάιρα Γραβάνη). Ο Ιάγος με το που άρχισε να διαδίδει φήμες στα αυτιά του Οθέλλου, μπαινόβγαινε συνεχώς κάτω από το συγκεκριμένο γράμμα καταστρέφοντας συμβολικά τη σταθερότητα του γάμου τους. Μια ακόμα έξυπνη σκηνοθετική λειτουργία ήταν τα μεταφερόμενα ξύλινα τετράγωνα (με ρόδες) στην σκηνή, όπου λειτούργησαν σαν εναλλαγή τοποθεσίας καράβι, κρεβάτι, δρόμος κ.α και γενικότερα ήταν μια έξοχη λειτουργική εκμετάλλευση της σκηνογραφίας. Ακόμη, η έμφαση στον Ιάγο στο έργο μάς δείχνει μια μεταθεατρικότητα που περιέχει έναν εγκυβωτισμό. Ο σκηνοθέτης Αιμίλιος Χειλάκης παίζει τον Ιάγο, που έχει χαρακτηριστεί ως «διαβολικός σκηνοθέτης» στον «Οθέλλο». Τέλος, δεν είναι τυχαία η συνεχής αναφορά στις λέξεις τιμή και υπόληψη, καθώς έτσι στηλιτεύεται η μακιαβελική διάσταση του έργου

Στα δυνατά επίσης σημεία του έργου, ήταν η σκηνογραφία του διότι εκτός από τα ξύλινα μεταφερόμενα τετράγωνα υπήρχαν ανακατεμένα γράμματα στην σκηνή, όπου και αποτύπωναν τη γεωγραφική τοποθεσία. Στην αρχή, οι ηθοποιοί, τα μετακίνησαν με τέτοιο τρόπο ώστε να γράφει Βενετία όπου και παίζεται η πρώτη πράξη του έργου· ενώ στο τέλος για ν΄αποδώσουν το πνεύμα αυτής της «τραγωδίας ζήλιας» τα γράμματα τοποθετούνται ώστε να φαίνεται η λέξη «γιατί». Στο συγκεκριμένο σημείο να αναφέρουμε πως σε όλα τα Σαιξπηρικά έργα η σκηνογραφία ήταν λεκτική και δεν χρειαζόταν τοποθέτηση σκηνικού.

Δραματουργικά εντοπίστηκαν και κάποιες αδυναμίες, όπως το μαντήλι της Δυσδαιμόνας που στο αρχικό έργο ήταν κομμάτι από το εσώρουχό της και όχι ένα απλό μαντήλι. Κάτι που είχε σοκάρει τα θέατρα του 19ου αιώνα και είχε απαγορευτεί αυτή η απόδοση, ενώ δεν καταδείχτηκε το Οριενταλικό στοιχείο που διατρέχει το έργο, καθώς η Κύπρος, η Μαυριτανία και η Τουρκία, απλά κινήθηκαν στο πλαίσιο των γεωγραφικών αναφορών. Επίσης, το πρωτότυπο έργο έχει αναφορές στο «ξεχαρβάλωμα» του κόσμου, σε φυσικές καταστροφές (μετά το βασιλιά Λήρ είναι το έργο που εμπεριέχει περισσότερες φορές τη λέξη φύση) κάτι που παραλήφθηκε για να αποδοθεί ο αριβισμός του Ιάγου.

Η παράσταση, είναι βασισμένη στην εξαιρετική μετάφραση του Διονύση Καψάλη και η μουσική από τον Δημήτρη Καμαρωτό βοηθούσε στη συναισθηματική ένταση, μαζί με του φωτισμούς από τον Νίκο Βλασόπουλο. Σημαντική επίσης είναι και η ψιμυθιακή αποτύπωση στα πρόσωπα του έργου, με τις βαμμένες στα πρόσωπά τους μάσκες να προσιδιάζουν σε βενετσιάνικη αντρική μάσκα. Παράλληλα, τα κοστούμια από το Makis Tselios atelier, αν και δεν είχαν την βενετσιάνικη στόφα, προσέδιδαν αξιοπρεπώς την τάξη το φύλο και υποβοηθούσαν την πολλαπλή εναλλαγή ρόλων.

Ο Αιμίλιος Χειλάκης, εκτός από τη σκηνοθεσία, αποτύπωσε εξαιρετικά τον Ιάγο με συνεχή αποτύπωση της Ψυχολογίας (του Ιάγου) ακόμα και τις στιγμές που δεν μιλούσε καθόλου. Ο Γιάννης Μπέζος στο ρόλο του Οθέλλου παρουσιάστηκε σοβαρός, με δυνατό εγωκεντρισμό και βεβαιότητα κάποιου που «έχει φάει τη ζωή με το κουτάλι», αποδίδοντας εξαιρετικά την περιπετειώδη φύση του.

Η Μάιρα Γραβάνη αποδίδει εξαιρετικά την ερωτική γλώσσα των ενστίκτων, αντίθετα από τη ρητορική γλώσσα του Ιάγου· και λειτουργεί σε αντίθετους δρόμους προάγοντας μέσα από το παίξιμό της το δίπολο καλού κακού. Παράλληλα ο Κωνσαντίνος Γαβαλάς ως Ροδρίγος, αποδίδει πολύ καλά ως φιγούρα με ρόλο κλειδί το συγκεκριμένο ρόλο, πυροδοτώντας τα σημεία που θα οδηγήσουν στην τελική έκβαση. Επίσης, ο Αλέξανδρος Βάρθης ως Κάσσιος έπαιξε πολύ καλά το ρόλο του έντιμου πιστού υπασπιστή και αποτύπωσε εξαιρετικά την φιγούρα του θαρραλέου υπολοχαγού. Τέλος, η Μυρτώ Αλικάκη ως Αιμιλία στον αποκαλυπτικό ρόλο της τελικής σκηνής αποδίδει εξαιρετικά με ένταση την αποτύπωση της στιγμής.

Το έργο «Οθέλλος» δείχνει την πτώση του πάθους και της ποίησης της φεουδαρχικής εποχής. Είναι μια ιστορία μετάβασης στο νέο μακιαβελικό άνθρωπο που παρουσιάζεται μέσα από τον Ιάγο. Ο Οθέλλος στο τέλος πέφτει από τη θέση του Ιάγου, όχι γιατί πεθαίνει αλλά γιατί αρχίζει και μιλάει τη γλώσσα του. Η παράσταση «Οθέλλος» σε σκηνοθεσία Αιμίλιου Χειλάκη – Μανώλης Δούνια μας δείχνει εμφατικά την προσπάθεια ανάδειξης του Ιάγου σε αξιώματα, χρησιμοποιώντας αθέμιτα μέσα για να πετύχει τον σκοπό του. Στηλιτεύοντας καταστάσεις που συμβαίνουν ακόμα και σήμερα γύρω μας προκειμένου να επέλθει η οποιουδήποτε είδους καταξίωση και αποτυπώνοντας σε φασματικό πλαίσιο πως λειτουργούν οι καταστάσεις αυτές.

Μέχρι το 1599 που κτίστηκε το θέατρο Globe του Σαίξπηρ στο Λονδίνο, οι παραστάσεις του γίνονταν σε υπαίθριους χώρους και το κοινό παρακολουθούσε από κάτω όσα διαδραματίζονταν στη σκηνή. Ίσως επηρεασμένη από αυτό ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Πατρέων να επέλεξε να τοποθετήσει μια υπαίθρια σκηνή με πλαστικές (άβολες) καρέκλες από κάτω, με αποτέλεσμα το εξαιρετικό σκηνικό να μην έχει την απήχηση που θα είχε στο κοινό αν η παράσταση παρουσιαζόταν στο ίδιο επίπεδο με το κοινό ή από κάτω από αυτό (το κοινό).