“Αδάμ” της Μαριάμ Τουζανί – Ένα βαθιά ανθρωποκεντρικό σινεμά

“Αδάμ” (“Adam”).
Σκηνοθεσία: Μαριάμ Τουζανί.
Πρωταγωνιστούν: Λούμπνα Αζαμπάλ, Νισρινέ Εραντί, Ντουάε Μπελκχάουντα.
Μαρόκο, 2019.

Η Άμπλα κρατά ερμητικά κλειστή την πόρτα του σπιτιού της ενώ η Σάμια βρίσκει ερμητικά κλειστές όλες τις πόρτες. Κάποια στιγμή, η Άμπλα θα ανοίξει την πόρτα της, βεβιασμένα ως ηθικό καθήκον και, παράλληλα, αβίαστα έχοντας αναδυθεί ο δικός της εαυτός.

Η Άμπλα είναι προστατευμένη- και, ταυτόχρονα, περιορισμένη- στο ψυχολογικό άβατο του σπιτιού της μετά τον θάνατο του συζύγου της ενώ η Σάμια περιφερόταν μόνη κι εξουθενωμένη στους δρόμους της Καζαμπλάνκα καθώς της προσφερόταν δουλειά αλλά όχι και στέγη, όπως έχει ανάγκη στην προχωρημένη εγκυμοσύνη της. Η απομόνωση της Σάμια διαφέρει απ’ αυτήν της Άμπλα, έχουν ωστόσο κοινή ρίζα στα κοινωνικά πρότυπα για τη θέση της γυναίκας: η νέα Σάμια είναι ανύπαντρη κι έγκυος από έναν άγνωστο άντρα ενώ η αρκετά μεγαλύτερή της Άμπλα είναι χήρα με ένα 8χρονο κορίτσι που το μεγαλώνει μόνη, προσπαθώντας να αποφύγει τα αρνητικά σχόλια για το πως βιώνει το πένθος της επειδή φοβάται τον αντίκτυπο στη δουλειά της και την απόρριψη του παιδιού στο περιβάλλον τους. Η κοινωνικά αποδεκτή διέξοδος για την Σάμια θα ήταν ένας γάμος- ή η απαλλαγή από το παιδί σαν να μην είχε υπάρξει έγκυος (δίνοντάς το ανώνυμα για υιοθεσία ή κάνοντας έκτρωση- παράνομα προφανώς), η μόνη αποδεκτή αλλαγή για την Άμπλα, θα ήταν ένας νέος γάμος.

Το αυστηρό βλέμμα της Άμπλα εκφράζει τον ανεκδήλωτο, απωθημένο θυμό για την υποχρέωσή της να ζει κατασιγασμένα από χαρές κι εντάσεις. Το ζωηρό, απορημένο βλέμμα της Σάμια εκφράζει θυμό για το ότι είναι αποδεκτό να γίνει μητέρα μόνο με σύζυγο στο πλευρό της. Μαζί με τον θυμό, κουβαλάνε την ενοχή για τις πράξεις (εγκυμοσύνη εκτός γάμου) κι επιθυμίες (για μια ευχάριστη μουσική, έστω ορισμένες φορές, κατά την περίοδο του πένθους που θα μπορούσε να ταυτιστεί με την υπόλοιπη ζωή της) που αποκλίνουν από τους ισχύοντες ηθικούς κανόνες τους οποίους, αν και απορρίπτουν, τους έχουν εσωτερικεύσει. Στην ασφάλεια του βραδινού ημίφωτος στο σπίτι, εκκολάπτεται το αμοιβαίο άνοιγμα των δύο γυναικών που η επιθυμία τους για ανεξαρτησία σε μια πατριαρχική, συντηρητική, θρησκόληπτη κοινωνία χρησιμεύει ταυτόχρονα σαν ατομικό καταφύγιο από το “μαζί”- συχνά, θολώνουμε τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ανεξαρτησία και την εξιδανίκευσή της- με τα πρόσωπά τους να φωτίζονται απαλά, διακριτικά από την κάμερα- κι από το δικό τους εσωτερικό φως. Αυτή η εγγύτητα υφαίνεται με σεβασμό στους εσωτερικούς τους ρυθμούς, με υπομονή και ζέση όπως όταν οι δύο γυναίκες μαλάσσουν τη ζύμη για να παρασκευάσουν τα παραδοσιακά αρτοποιήματα της Άμπλα (πόση αντίθεση με την κυριαρχία των γρήγορων, τυποποιημένων, άψυχων προϊόντων).

Τι πιο φυσιολογικό, πιο τρυφερό να χαϊδεύεις την κοιλιά μιας εγκύου, να γελάς από μια κλωτσιά του εμβρύου, να μένεις έκπληκτος από την αναπαραγωγή της ζωής; Η 8χρονη Ουάρντα αγγίζει τη φουσκωμένη κοιλιά, ρωτάει και μαθαίνει από την Σάμια, γελάει μαζί της, σ’ αυτήν βρίσκει μια μεγαλύτερη αδελφή, μια συντροφιά σε ένα σπίτι όπου η μητέρα της νοιάζεται μόνο αν είναι διαβασμένη για το σχολείο ενώ, παράλληλα, η Άμπλα νοιάζεται αναζητώντας λύσεις πρωτίστως για το καλό του εμβρύου. Είναι πιο εύκολο για έναν άνθρωπο να εκφράσει αγάπη προς το παιδί ενός άλλου γονιού όταν νιώθει το δικό του σαν βάρος, όταν η ύπαρξη τού δικού του παιδιού  ξύνει επώδυνα  το γονεϊκό συναισθηματικό μπλοκάρισμα και ιδιαίτερα όταν το παιδί διεκδικεί πια το δικαίωμά του στη διαφορετικότητα, είναι τρυφερό αλλά πικρό που η Σάμια προσφέρει απλόχερα την προσοχή που έχει ανάγκη το παιδί μιας άλλης γυναίκας ενώ παραμελεί το παιδί που κυοφορεί, είναι τρυφερό αλλά πικρό που η Άμπλα αγωνιά για το καλό του παιδιού που θα γεννηθεί από μια άλλη γυναίκα ενώ πενθώντας παραμελεί συναισθηματικά το δικό της παιδί. Ένα έμβρυο, ένα κορίτσι, μια νέα γυναίκα και μια γυναίκα αρκετά μετά τη νεότητα: το πέρασμα από το ένα στάδιο στο άλλο και η σταδιακή απώλεια της επαφής με τον εαυτό, από μια αδιαμόρφωτη κοινωνικά ύπαρξη που έρχεται στη ζωή σαν άγραφο χαρτί στο στάδιο ενός παιδιού με αυθορμητισμό, συναισθηματική αμεσότητα κι ελεύθερη έκφραση του θυμού (που δίνει στα παιδιά δύναμη να είναι ο εαυτός τους- και η καταστολή του δημιουργεί φοβισμένους, ανίσχυρους ενήλικες), στη νεότητα της Σάμια έως το κατώφλι της μέσης ηλικίας για την Άμπλα, η εσωτερική διαδρομή που διανύεται από την έξαψη για το θαύμα της ζωής έως τη χαλύβδωση της πεποίθησης ότι είναι αδύνατη η συμμετοχή μας στη διαμόρφωσή της- με την καταπίεση της αυτοέκφρασης και της αυτοδιάθεσης να είναι εντονότερη για τις γυναίκες από την ώρα που γεννιούνται στις κοινωνίες όπου η πατριαρχική θέαση συνιστά αξίωμα, εκεί όπου το γυναικείο σώμα φορτώνεται με βαρύτερες απαγορεύσεις κι ενοχές.

Όπως στο αγαπημένο μας “Μπλε καφτάνι” (τη μεταγενέστερη κατά τέσσερα χρόνια ταινία της Τουζανί), έτσι και στον “Αδάμ”, συνοδοιπορούμε μαζί με τους στιγματισμένους, περιθωριοποιημένους ήρωες μέσα από τη θέρμη της παρατήρησης των προσώπων τους στα κοντινά πλάνα, τις σιωπές και τα βλέμματά τους, μέσα από τα οποία ξετυλίγεται η λιτή πλοκή της ταινίας καθώς γινόμαστε κοινωνοί ενός βαθιά ανθρωποκεντρικού κινηματογραφικού σύμπαντος. Τα βλέμματα- ναι, τα βλέμματα στις ταινίες της Τουζανί! Τα μάτια δεν λένε ψέματα, και τα μάτια των δύο γυναικών εκφράζουν τη θλίψη που υφέρπει και την επιφυλακτικότητα που καραδοκεί, μαζί με τη δίψα για επικοινωνία, για αναγέννηση- ποιοι, όμως, είμαστε στ’ αλήθεια εμείς που παρατηρούμε τον άλλον, πόσο επικοινωνούμε μαζί του και πόσο ερμηνεύουμε βάσει της δικής μας διαμόρφωσης από την κοινωνία όπου έχουμε μεγαλώσει, βάσει προκαταλήψεων κι έτοιμων απαντήσεων, εγκαθιστώντας ένα αδιόρατο αλλά αισθητό τείχος ανάμεσά μας; Και, παρά το ότι το  δεύτερο μέρος της ταινίας εξελίσσεται περισσότερο με σεναριακά προσχήματα κι επαναλήψεις τείνοντας προς το μελό, ωστόσο η ατμόσφαιρα παραμένει διαλογιστική, η συγκίνηση απορρέει αβίαστα (όπως στο “Καφτάνι”), μεταδίδοντας ότι οι σχέσεις, το “μαζί” με τους άλλους επαναφέρουν ένα αίτημα για την ξεχασμένη επίγνωση, προσφέρουν ερεθίσματα για να αμφισβητηθούν ρόλοι που έχουμε εσωτερικεύσει και ρόλοι που έχουμε επιλέξει, να συνειδητοποιήσουμε ότι συχνά η αγάπη μας για τα παιδιά περνάει μέσα από εσωτερικές συμπληγάδες πέτρες. Συμβάλλουν σημαντικά οι εξαιρετικές ερμηνείες των Νισρινέ Εραντί και της μικρής Ντουάε Μπελκχάουντα και, ιδιαίτερα, η συνταρακτική ερμηνεία της Λούμπνα Αζαμπάλ την οποία θεωρούμε ως μία από τις μεγαλύτερες ηθοποιούς στην ιστορία του σινεμά.