“Foxtrot” του Σάμουελ Μαόζ – Η διαγενεακή μεταβίβαση του τραύματος του Ολοκαυτώματος και οι επιπτώσεις της στην ισραηλινή κοινωνία

“Foxtrot”
Σκηνοθεσία: Σάμουελ Μαόζ
Πρωταγωνιστούν: Λιόρ Ασκενάζι, Σάρα Άντλερ, Γιονατάν Σιράι
Ισραήλ, 2017.

(Διαθέσιμο στο ertflix έως τις 11/5/2022).

«… Τότε ο ραβίνος θα σκίσει το πουκάμισό σας, μια μικρή σχισμή στην καρδιά. “Έσκισε ο Ιακώβ τα ρούχα του και πενθούσε τον γιο του”. Θα απαγγείλετε το πρώτο καντίς του Τεθλιμμένου… Στις 3, η νεκρώσιμη πομπή θα κατευθυνθεί προς τα στρατιωτικά μνήματα… Η ταφή θα είναι δύσκολη για την μητέρα. Και για σας, φυσικά, αλλά εμείς είμαστε άντρες… Μετά τον ενταφιασμό, θα είναι η στιγμή να κάνετε κάτι ξεχωριστό αν θέλετε, να πείτε μια ιστορία γι’ αυτόν…»

Σαν υπνωτισμένος ακούει ο Μίχαελ αυτό το τελετουργικό της οριοθέτησης του πένθους, της αποτροπής να καταβυθιστεί στον πόνο. Καταφεύγει στην τουαλέτα βάζοντας το χέρι του κάτω από το καυτό νερό της βρύσης αλλά η κραυγή του παραμένει άηχη. Δεν τον αγγίζει αυτός ο ρόλος του περήφανου πατέρα: πάντα έπαιζε παρόμοιους ρόλους, του δυνατού άντρα, εκτονώνοντας όμως την επίπλαστη αυτοκυριαρχία με χτυπήματα στον σκύλο του (αξέχαστη η απεικόνιση της αγάπης του ζώου στην ταινία) και του πετυχημένου, φιλοσοφημένου, άθεου αστού, ώστε να μην συνειδητοποιούσε τον απωθημένο παιδικό πόνο- ο Ισραηλινός σκηνοθέτης έχει δηλώσει: «Όταν έπαιρνα 7 στα μαθηματικά, η μητέρα μου έλεγε: “Γι’ αυτόν τον βαθμό επέζησα από το Ολοκαύτωμα;”… Όταν επιστρέψαμε από τον πόλεμο με δύο χέρια, δύο πόδια και δέκα δάχτυλα, οποιοδήποτε παράπονό μας ήταν απαράδεκτο. “Πρέπει να ‘σαι άντρας!”… Οι γονείς και οι δάσκαλοι μας επέζησαν του Ολοκαυτώματος, βιώνοντας το βαρύτερο τραύμα της σύγχρονης εποχής, έτσι έπρεπε να καταστείλουμε τα συναισθήματά μας. Είμαστε άλλη μία γενιά θυμάτων». Η διαρκής εμπόλεμη κατάσταση του Ισραήλ, απόρροια της πεποίθησης ότι εξακολουθεί να απειλείται με αφανισμό (που, ο Μαόζ λέει ότι δεν επιβεβαιώνεται από την πραγματικότητα), διαιωνίζει τη συναισθηματική καταστολή ενώ, παράλληλα, μεταβιβάζεται σε κάθε γενιά το «σύνδρομο του επιζώντος», δηλαδή οι τύψεις της γενιάς που επέζησε από το Ολοκαύτωμα επειδή σώθηκε ανάμεσα στους 6.000.000 δολοφονημένους Εβραίους (ο Μίχαελ, ανήκοντας στην επόμενη γενιά, αισθάνεται ένοχος για τον θάνατο ενός στρατιώτη που έτυχε να βρεθεί στη θέση του)- ένα φυλετικό, θαρρείς, στίγμα που επισκιάζεται από το δόγμα: «Πρέπει να είσαι άντρας!».

«Ο πόλεμος είναι πόλεμος. Εδώ έχουμε πόλεμο, δεν υπάρχει αμφιβολία»: στη στρατιωτική βάση “Foxtrot” στην έρημο, στην άκρη του πουθενά, πολεμώντας το άγνωστο όπως λένε οι νεαροί στρατιώτες, ένας ανώτερος αξιωματικός τους επιβάλλει μια άλλη πραγματικότητα από τη σουρρεαλιστική που βιώνουν, μένοντας σε ένα παλιό κοντέινερ που γέρνει προς τον βάλτο, υπολογίζοντας καθημερινά την αύξηση της κλίσης με τα δευτερόλεπτα που χρειάζεται ένα κέρμα να πάει από τη μία άκρη του στην άλλη, ανεβάζοντας τη μπάρα για να διασχίσει τα σύνορα μια περιπλανώμενη καμήλα αραιά και που- ή διερχόμενα αυτοκίνητα με Άραβες επιβάτες όπου διενεργούν έλεγχο ταυτοπροσωπίας και ποινικού μητρώου: ο φόβος εντείνεται στο έπακρο, η αδεξιότητα ενός επιβάτη εκλαμβάνεται ακαριαία ως θανάσιμος κίνδυνος, οι στρατιώτες έχουν εκπαιδευτεί να μην τον επιβεβαιώνουν παρά να καταφεύγουν αντανακλαστικά στην ασφάλεια και την ισχύ του όπλου, ο εχθρός είναι αθέατος αλλά, βάσει των εντολών υπάρχει και καραδοκεί, μια κατάσταση τρομαγμένου ζώου. Έχουν εκπαιδευτεί να απονευρώνουν τη μνήμη από τις τύψεις για όσους επισήμως χαρακτηρίζονται ως «παράπλευρες απώλειες», ενδεχομένως στο μέλλον να αναρωτιούνται αν στ’ αλήθεια είχαν δει εκείνα τα πρόσωπα των ξένων, ιδιαίτερα με όσα κοιτάχτηκαν στα ελάχιστα δευτερόλεπτα μιας υπέρβασης των πολιτιστικών και θρησκευτικών διαχωρισμών ανάμεσά τους ή τις εικόνες ενός άλλου στρατιωτικού τελετουργικού ενταφιασμών, των γαζωμένων από τις σφαίρες αυτοκινήτων με τόνους χώματος, ενός τελετουργικού απόκρυψης κι απώθησης, ενδεχομένως στο μέλλον να αναρωτιούνται αν ήταν εμπειρία ή παραίσθηση. «Ο πόλεμος είναι πόλεμος. Και στον πόλεμο, γίνονται διάφορα. Η υπόθεση έκλεισε πριν ανοίξει». Κάθε  φόνος δικαιολογείται στο όνομα της εμπόλεμης κατάστασης, κι ο πόλεμος, ως η ακραία έκφραση της γενικευμένης βίας όπου εμπεριέχεται η πατριαρχική βία, δικαιολογείται στο όνομα της ύπαρξης απειλής από άλλους λαούς, οδηγώντας στην υποταγή τους: όπερ έδει δείξαι.

Οι «παράπλευρες απώλειες» του Ισραηλινού στρατοπέδου ονομάζονται τιμητικά «πεσόντες εν ώρα καθήκοντος» («Έπεσε; Δεν σκοτώθηκε! Θεός φυλάξοι!», αστειεύονται δύο γονείς, οδυνηρά, λυτρωτικά): είναι κάθε νεότερη γενιά, καταβάλλοντας το τίμημα για τις αμαρτίες των προηγουμένων, της μεταβίβασης του τραύματος και της συμμετοχής στις φονικές επιχειρήσεις της εποικιστικής πολιτικής και στη δημιουργία των σύγχρονων στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη (υλοποιώντας το αξίωμα της τέως πρωθυπουργού Golda Meir: «Μετά το Ολοκαύτωμα, οι Εβραίοι έχουν δικαίωμα να κάνουν ό,τι θέλουν»)- ανάμεσά τους, νέοι  που δεν ενστερνίζονται τα ιδανικά της φυλής, όπως να μην αισθάνονται δέος για τις ιερές παραδόσεις ούτε ενοχή προτιμώντας πορνοπεριοδικά αντί της Βίβλου! Συμπτώσεις ή πεπρωμένο ορίζουν τα πρόσωπα που οι γονείς τους θα υποστούν τον ανείπωτο πόνο της απώλειας; Θεία δίκη για την ύβρι του θύματος που έγινε θύτης ή αναπόφευκτη συνέπεια μιας στρατιωτικοποιημένης κοινωνίας που γεννάει αδιάλειπτα «άλλη μία γενιά θυμάτων»; Παραπέμποντας σε αρχαία τραγωδία, η ταινία δομείται σε τρία μέρη που συνδέονται επιπλέον με τον τρόπο που βιώνεται το παρόν: εθελοτυφλώντας στους οιωνούς, αποδεχόμενοι τον παραλογισμό που δεν παύει να  καταλήγει σε θανάτους αμάχων έως ότου συμφορά να χτυπήσει την πόρτα τους, και συνειδητοποιώντας τον χαμένο χρόνο που, όμως, προσφέρει πάντα τη δυνατότητα να συνειδητοποιηθεί ότι αυτό που θεωρείται μοιραίο, είναι το επακόλουθο των κοινωνικών συνθηκών.

Από την κλινική ατμόσφαιρα του πρώτου μέρους όπου αναδύεται το τραύμα που παραλύει, στο σουρεαλιστικό, υπνωτιστικό δεύτερο μέρος, και στο ανθρώπινο τρίτο μέρος όπου συντονιζόμαστε με τις σιωπές και τα βλέμματα των γονιών, ο Μαόζ, με ονειρικότητα και χιούμορ όπου όμως υφέρπουν ο φόβος κι ο πόνος, ασκεί κριτική στην Ισραηλινή κοινωνία μέσα από το προσωπικό δράμα του Μίχαελ (εξοργίζοντας την τότε υπουργό πολιτισμού του Ισραήλ που δήλωσε ότι το “Foxtrot” υπηρετούσε το αντι-Ισραηλινό αφήγημα). Ωστόσο, ενώ κατανοούμε τις προθέσεις της ταινίας, υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος σ’ αυτόν τον παραλογισμό: η μεγάλη πλειοψηφία των θυμάτων αυτής της συναισθηματικής καταστολής διαμορφώνεται σε απρόσωπα εξαρτήματα μιας πανίσχυρης πολεμικής μηχανής όπου συμμετέχει χωρίς ενδοιασμούς… Περίτεχνη σκηνοθετικά αν και περισσότερο απ’ όσο θα θέλαμε στυλιζαρισμένη σε ορισμένες σκηνές, δεν μεταδίδει όλα όσα θέλει να εκφράσει για την έλλειψη επίγνωσης της κληρονομικότητας του τραύματος και των επιπτώσεων της (όπως τις ενοχές του Μίχαελ για τη μητέρα του που νοσηλεύτηκε στο ψυχιατρείο ή για τον στρατιώτη που τυχαία σκοτώθηκε αντί του ίδιου). Όμως, η εικαστικότητα, η αινιγματική ατμόσφαιρα, η τραγικότητα των καταστάσεων που μας μεταδίδεται και η θαρραλέα κριτική, συνθέτουν μια ιδιαίτερη ταινία που επανέρχεται στη μνήμη μας.