tetartopress

Το «τοτέμ» του Τμήματος Βιολογίας. Σκέψεις γύρω από το γλυπτό του Στάθη Λεοντή στο Πανεπιστήμιο Πατρών 

Η διπλή έλικα του DNA, 1993-1995, μπετόν, ύψος 4,5 μέτρα, Πανεπιστήμιο Πατρών, Κτίριο Βιολογίας-Μαθηματικών | Φωτογραφία: upatras.gr


Το μνημειακό σύνολο του Στάθη Λεοντή με θέμα τη διπλή έλικα του DNA, στην υπαίθρια «γλυπτοθήκη» του Πανεπιστημίου της Πάτρας, αποτελεί μια συμβολική αποτύπωση της βιολογικής εξέλιξης, ιδωμένης υπό ανθρωποκεντρικό πρίσμα. Το έργο εγείρει προβληματισμούς γύρω από ζητήματα όπως η σχέση τέχνης και επιστήμης καθώς και η αναπαράσταση του φύλου.


Advertisement


Ο γεννημένος το 1953 στην Πάτρα Στάθης Λεοντής σπούδασε γλυπτική και ζωγραφική στο Κρατικό Καλλιτεχνικό Ινστιτούτο V. I. Surikov  της Μόσχας (1980-1986) και είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος. Βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής τέχνης, αλλά και με εμφανείς επιρροές από το Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό, ο καλλιτέχνης έχει διακριθεί ιδιαίτερα για τα μνημειακά γλυπτά του, τα οποία είναι εμπνευσμένα κυρίως από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και την Εθνική Αντίσταση. Δημόσια έργα του με ηρωικό και εθνικό περιεχόμενο βρίσκονται στη Μυτιλήνη, την Ερμούπολη της Σύρου [1] την Καρδίτσα και αλλού.

Ανάμεσα στα μνημειακά έργα του καλλιτέχνη ξεχωρίζει το γλυπτό του στον εξωτερικό χώρο του κτιρίου του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Το έργο ανεγέρθηκε το 1993-95, κατά το διάστημα της θητείας του Σταμάτη Αλαχιώτη ως προέδρου του Τμήματος (1989-1994) και λίγα μόλις χρόνια μετά την έναρξη του ερευνητικού προγράμματος χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος (Human Genome Project) το 1990.

Ο καθηγητής γενετικής Σταμάτης Αλαχιώτης (μετέπειτα πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών και Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου) συμμετείχε στο σχεδιασμό του γλυπτού, η εικόνα του οποίου κοσμεί τα εξώφυλλα δύο βιβλίων του. Ο καθηγητής έχει αρθρογραφήσει γύρω από τη σχέση μεταξύ τέχνης και γενετικής, ενώ επί της πρυτανείας του (1994-2000) διοργανώθηκαν στο πανεπιστήμιο δύο συμπόσια γλυπτικής (1996 και 1998).

Το γλυπτό του Λεοντή εναρμονίζεται με τη γενική θέση του Αλαχιώτη σύμφωνα με την οποία η τέχνη συμπορευόμενη με την επιστήμη μπορεί να συμβάλει στην εξήγηση και την κατανόηση της φύσης:

«Η τέχνη λοιπόν μπορεί να αξιοποιηθεί για να συμβάλει στην εξήγηση της φύσης και να την κάνει πιο ανθρώπινη. Κι αν η τέχνη προσανατολιστεί περισσότερο προς την κατανόηση της φύσης, τότε θα εξελιχθεί ακολουθώντας την πρόοδο της Γενετικής […] Αν φέρναμε την τέχνη πιο κοντά στα επιστημονικά πεδία θα αυξάναμε αναμφίβολα την ομορφιά της κοινωνίας μας.»

Φωτογραφίες: www.livanis.gr


Αξιοποιώντας το μοτίβο της ελικοειδούς ανέλιξης της δομής του DNA, ο Λεοντής δημιούργησε μια άρτια και εμβληματική σύνθεση από μπετόν ύψους 4,5 μέτρων.

Η δομή της είναι σχετικά απλή: αποτελείται από δύο διαδοχικά καθ’ ύψος ισομεγέθη τμήματα. Στο κατώτερο τμήμα απεικονίζεται το ζεύγος των περιστρεφόμενων αντιτακτών «πλοκάμων» της διπλής έλικας, το οποίο καταλήγει στο γυμνό ανδρόγυνο ζεύγος του ανώτερου τμήματος. Μια γυναίκα και ένας άνδρας υψώνονται θριαμβευτικά προς τον ουρανό με μια χορευτική κίνηση. Η κατακόρυφη σύμπλεξη των σπειροειδώς περιδινούμενων σωμάτων τους εγγράφεται πλήρως στις ελικοειδείς γραμμές των κλώνων, ως προέκτασή τους. Η κλασικιστική ανατομία και έκφραση τονίζει τη σοβιετικής αισθητικής μνημειακότητα του συνόλου.

Φωτογραφία: Αλέξανδρος Διαμαντής


Καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις της διπλής έλικας

Οι εξελίξεις στο πεδίο της γενετικής κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα ενέπνευσαν πλήθος καλλιτεχνών.

Το 1953 οι James Watson και Francis Crick, που εργάζονταν στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, ανακάλυψαν – με τη συμβολή των ερευνητών Rosalind Franklin και Maurice Wilkins – ότι οι γενετικές πληροφορίες των περισσότερων ζωντανών οργανισμών βρίσκονται κωδικοποιημένες στη δομή του DNA, την οποία περιέγραψαν με το μοντέλο της διπλής έλικας. Με το επίτευγμά τους εγκαινίασαν το ερευνητικό πρόγραμμα της μοριακής βιολογίας, το οποίο επιζητεί την ερμηνεία των εξελικτικών φαινομένων σε μοριακό-γονιδιακό επίπεδο. Λίγα χρόνια αργότερα ο Salvador Dali εισήγαγε μια απεικόνιση της διπλής έλικας σε ένα σουρεαλιστικό τοπίο του [2].

Φωτογραφία: www.wikiart.org


Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα σημειώνεται μια στροφή της σύγχρονης τέχνης προς τη γενετική και τη βιοτεχνολογία. Οι καλλιτέχνες προβληματοποιούν διάφορες πλευρές της επιστήμης και της σχέσης της με την κοινωνία και τον πολιτισμό, εισάγοντας στο εικονογραφικό τους λεξιλόγιο το μόριο του DNA, τα χρωμοσώματα ή τα γονίδια [3].

Το τεύχος Άνοιξης του 1996 του περιοδικού Art Journal είχε ως κύρια θεματική τη σχέση της σύγχρονης τέχνης με τη γενετική, κάνοντας ειδική μνεία στη διπλή έλικα του DNA, ως την πλέον αναγνωρίσιμη εικόνα του πεδίου [4].

Φωτογραφία: nature.com


Η δημοτικότητά της έφθασε σε σημείο που ο ιστορικός της τέχνης Martin Kemp τη χαρακτήρισε ως «Μόνα Λίζα της σύγχρονης επιστήμης» [5]. Για τη συγκρότηση της κοινωνικής ταυτότητας και της συλλογικής ιστορικής συνείδησης των επιστημόνων, το μοντέλο της διπλής έλικας λειτούργησε περίπου ως ιερό τοτέμ [6] . Ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα παρήγγειλαν μνημειώδεις εικαστικές αναπαραστάσεις του θέματος. Αντιπροσωπευτικό δείγμα του είδους αποτελεί το Spirals Time — Time Spirals, που σχεδίασε ο εικαστικός, αρχιτέκτονας και θεωρητικός του Μεταμοντερνισμού Charles Jencks το 2000. Το γλυπτό βρίσκεται στο Cold Spring Harbor Laboratory στο Long Island και είναι αφιερωμένο στο όραμα του γενετιστή James D. Watson, ο οποίος ανέλαβε τη διεύθυνση του ιδρύματος το 1968, την προεδρία του το 1994 και την πρυτανεία του το 2004.

Αξίζει να σημειωθεί πως τα τελευταία χρόνια ο Watson έχει καταστεί εξαιρετικά αμφιλεγόμενο πρόσωπο, εξαιτίας οιονεί ρατσιστικών του απόψεων, οι οποίες έχουν επικριθεί από τους συναδέλφους του ως αυθαίρετες και επιστημονικά ανεπιβεβαίωτες. Κατά καιρούς ο νομπελίστας γενετιστής έχει προβεί σε μειωτικές τοποθετήσεις απέναντι στους μαύρους, τις γυναίκες και διάφορες κοινωνικές ομάδες, ενώ του καταλογίζεται προσπάθεια υποβάθμισης της καθοριστικής συνεισφοράς της Rosalind Franklin στην ανακάλυψη της δομής του DNA.

Φωτογραφία: nature.com


Η αναπαράσταση του φύλου στο γλυπτό

Με μια προσεκτικότερη παρατήρηση διαπιστώνει κανείς πως στη μορφολογική δομή και την εικονογραφική αφήγηση του γλυπτού του Στάθη Λεοντή κυριαρχεί η ιδέα της ιεραρχίας. Οι πλόκαμοι του κατώτερου τμήματος φέρουν ανάγλυφες αποτυπώσεις έμβιων όντων, οι οποίες προσδίδουν μια πολύπλοκη υφή που «ζωντανεύει» το υλικό.

Η συμβολική εξιστόρηση ξεδιπλώνεται από κάτω προς επάνω, από τις απλούστερες στις πιο σύνθετες μορφές ζωής, για να καταλήξει στον άνθρωπο. Tο στοιχείο αυτό – ανεξάρτητα από τη συνειδητή πρόθεση του καλλιτέχνη – είναι καθοριστικό για την αποκωδικοποίηση της σχέσης ανάμεσα στις δύο ανθρώπινες μορφές. Αναμφίβολα πρόκειται για μια σχέση συμπληρωματική και οργανική, αλλά όχι ισότιμη.

Φωτογραφία: Αλέξανδρος Διαμαντής


Το σώμα της γυναίκας ορθώνεται σχεδόν σε στάση δέησης. Με το δεξί της χέρι αγγίζει υποστηρικτικά τον υψωμένο βραχίονα του άνδρα, καθώς εκείνος εκτινάσσεται ορμητικά, με μια τεταμένη κάμψη του κορμού του, σε ένα ηρωικό άλμα προς τον ουρανό.  Ολόκληρο το σώμα του αιωρείται στο κενό. Μόνο εκείνη πατά – με τα δύο της πόδια – στην κολοσσιαία διπλή έλικα, η οποία εδώ αναπαριστά συμβολικά την ίδια τη φύση. Καθώς μάλιστα αναπτύσσεται στην προέκτασή της έλικας, η γυναίκα δεν «πατά» ακριβώς πάνω της, αλλά αναδύεται από μέσα της, αφού τα αθέατα πέλματά της βυθίζονται μέσα στην ύλη – προφανώς ως υπόμνηση της «χοϊκής» ή «γήινης» υπόστασής της, σε αντίθεση με την πνευματικότητα που παραδοσιακά διακρίνει τον άνδρα. Η γυναίκα συνδέει με τη σειρά της τον άνδρα με τη φύση, ως ενδιάμεσος κρίκος της αλυσίδας.

Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: ο άνδρας κατακτά τους αιθέρες στηριγμένος πάνω στη γυναίκα, η οποία εξυμνείται – κυριολεκτικά – ως στυλοβάτης του άνδρα. Δεν είναι απλώς τοποθετημένη πιο κάτω στην εικονογραφική ιεραρχία – πιο κοντά στα πρωτεύοντα θηλαστικά – αλλά είναι εκείνη που τον συνδέει συμβολικά με τη γη, τη φύση, τη ζωή. Μια φύση ιδωμένη ως ζωογόνα «μήτρα» και τοποθετημένη κάτω, σε αντιστικτική σχέση με τον άνδρα, ο οποίος εμφανώς εντάσσεται σε ένα ανώτερο οντολογικό επίπεδο.

Φωτογραφία: Αλέξανδρος Διαμαντής


Η υπόθεση μοιάζει να επιβεβαιώνεται από όσα καταμαρτυρεί ο Σταμάτης Αλαχιώτης στην περιγραφή της εικόνας εξωφύλλου του βιβλίου του Εισαγωγή στην εξέλιξη:

«Το γλυπτό, φωτογραφία του οποίου κοσμεί το εξώφυλλο, είναι έργο του γλύπτη Στάθη Λεοντή ο οποίος μεταποίησε αφιλοκερδώς μια παλιά ανησυχία που είχα ως Πρόεδρος τότε του Τμήματος Βιολογίας, τη δημιουργία δηλαδή ενός “γλυπτού” DNA με την ενοποιητική εξέλιξη της ζωής. Το γλυπτό στολίζει μια από τις εισόδους του κτιρίου Βιολογίας και φιλοτεχνήθηκε με τον αδιαπραγμάτευτο όρο του γλύπτη να είναι ο άνδρας υπερυψωμένος!»

Φωτογραφία: Αλέξανδρος Διαμαντής


Η πολιτισμική ανθρωπολόγος Sherry Ortner (1972) υποστήριξε πως η υποβάθμιση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας νομιμοποιείται μέσα από το συσχετισμό της με την έννοια της φύσης [7]. Βασιζόμενη στο θεωρητικό έργο μελετητών όπως η Simone de Beauvoir και ο Claude Levi-Strauss, επισήμανε ότι ο κοινωνικός καταμερισμός των έμφυλων ρόλων συνυφαίνεται με ένα θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγμα μεταξύ φυσικής κατάστασης και πολιτισμού. Σε αυτό το πλαίσιο η δραστηριότητα του άνδρα περιλαμβάνει τις διαδικασίες «μεταβολισμού» και υπέρβασης του φυσικού κόσμου, οι οποίες υπάγονται στο γενικό πεδίο του πολιτισμού. Από την άλλη πλευρά η γυναίκα τοποθετείται συνήθως σε μια ενδιάμεση αλλά και μεσολαβητική θέση μεταξύ των δύο πόλων, καθότι θεωρείται πως διατηρεί βαθύτερους και αμεσότερους δεσμούς με τη φύση. Από τη στερεοτυπική αυτή διάκριση απορρέουν αντίστοιχες συμβολικές αναπαραστάσεις του φύλου στο πεδίο της τέχνης.

Η σύνθεση του Λεοντή συμπλέκει στις έλικές της τα δόγματα περί διαχρονικών αξιών της τέχνης αφενός και περί αξιακής ουδετερότητας της επιστήμης αφετέρου. Ωστόσο η αναπαράσταση του φύλου στο έργο βασίζεται σε μια ουσιαστικά πατριαρχική οπτική, σύμφωνα με την οποία η γυναίκα βρίσκεται εγγύτερα στη φύση σε σχέση με τον άνδρα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνική της θέση. Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον το γεγονός ότι παραδοσιακές αντιλήψεις γύρω από τον άνθρωπο, το φύλο, το σώμα ή τη φύση, είναι εγγεγραμμένες στο «γενετικό κώδικα» ενός σύγχρονου δημόσιου γλυπτού, αφιερωμένου στην επιστημονική «λατρεία» της εξέλιξης.


[1] «Λεοντής Ευστάθιος», Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τ. 2ος, Μέλισσα, Αθήνα, 1998, σ. 406.
[2] Martin Kemp, “The Mona Lisa of modern science”, Nature, 421, 2003, σ. 419.
[3] Dorothy Nelkin, Suzanne Anker, “The influence of genetics on contemporary art”, Nature Reviews Genetics, 3, 2002, σσ. 967–971.
[4] Art Journal, Vol. 55 (1), Spring 1996.
[5] Martin Kemp, “The Mona Lisa of modern science”, Nature, 421, 2003, σσ. 416–420.
[6] Bruno J. Strasser, “Who cares about the double helix?”, Nature, 422, 2003, σσ. 803–804.
[7] Sherry Ortner, “Is Female to Male as Nature Is to Culture?”, Feminist Studies, 1 (2), 1972, σσ. 5-31.


Advertisement


Advertisement


 

ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

 

Advertisement


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

 
Πάτρα: Γιώργος Ρους live στο Frida

Πάτρα: Γιώργος Ρους live στη Frida

Διανύοντας την τρίτη χρονιά εμφανίσεων σε όλη τη χώρα, ο Γιώργος Ρους έρχεται στην Πάτρα και στη “Frida”, την Παρασκευή ...
Γιάννης Κότσιρας live στη Πάτρα

Γιάννης Κότσιρας live στην Πάτρα

Ο Γιάννης Κότσιρας μετά τις εμφανίσεις του στον Σταυρό του Νότου έρχεται μετά από καιρό για μία μοναδική εμφάνιση στο ...
Pedro Almodovar «Το τελευταίο όνειρο»

Pedro Almodovar «Το τελευταίο όνειρο»

Δώδεκα διηγήματα του σκηνοθέτη Pedro Almodovar φωτίζουν διαφορετικές στιγμές της ζωής του σε μια ιδιότυπη, αποσπασματική «αυτοβιογραφία». Το Τελευταίο όνειρο ...
Λευκή Συμφωνία live στο Temple

Λευκή Συμφωνία live στο Temple

Οι post punk / darkwave «Λευκή Συμφωνία» , επιστρέφουν στην Αθήνα για μία μεγάλη συναυλία, το Σάββατο 23 Μαρτίου 2024 ...

Σχετικά με τον αρθρογράφο:

Έχει γράψει 2 Άρθρα

Ο Αλέξανδρος Διαμαντής έχει εργαστεί ως αναπληρωτής εκπαιδευτικός και σπουδάζει ιστορία της τέχνης. [email protected]

RELATED ARTICLES

Back to Top